Γιατί έχει σημασία στις παρούσες συνθήκες να προβληματιστούμε για την έννοια, τα χαρακτηριστικά, τους περιορισμούς, τα κοινωνικοπολιτικά συμφραζόμενα και τον ανδροκεντρισμό της ηγεσίας, όπως ιστορικά έχει διαμορφωθεί από ένα πλέγμα συστημάτων εξουσίας που συνδέονται με τον καπιταλισμό, την πατριαρχία, την αποικιοκρατία, τον ιμπεριαλισμό;
Η έννοια της ηγεσίας για την αριστερή θεωρία και πρακτική θα μπορούσε να εμπλουτιστεί αξιοποιώντας τις διαθεματικές φεμινιστικές διεκδικήσεις, αλλά και τις μεθόδους και διαδικασίες (αυτο)οργάνωσης, διαβούλευσης, λήψης αποφάσεων και συγκρότησης συμμαχιών των σύγχρονων ριζοσπαστικών διαθεματικών και αντιρατσιστικών φεμινισμών.
Επίσης, έχει σημασία να εξετάσουμε κριτικά την ηγεσία με δεδομένο ότι το κύριο ζήτημα δεν είναι πως οι θέσεις εξουσίας καταλαμβάνονται σχεδόν αποκλειστικά από άνδρες, αλλά ότι η ηγεμονική αρρενωπότητα είναι αυτή που θέτει τα πρότυπα συμπεριφοράς για τις υπεξούσιες αρρενωπότητες/θηλυκότητες, αντιμετωπίζοντας ουσιοκρατικά τις γυναίκες που επιδιώκουν να ή καταλαμβάνουν ηγετικές θέσεις, αποσιωπώντας το γεγονός ότι ήδη και παντού η ηγεσία έχει έμφυλο πρόσημο. Γι’ αυτό, η επίκληση μη ώριμων ακόμη συνθηκών να υποδεχθούν μια έμφυλα και διαθεματικά νοηματοδοτημένη ηγεσία, ακόμη και στην Αριστερά, εν τέλει βασίζεται σε και αντανακλά την πολιτική υποτέλεια των (επιμέρους) κόσμων όπου αυτές οι διακρίσεις και ανισότητες αναδύονται και (ανα)παράγονται.
Για να κατανοήσουμε την ηγεσία στην ολότητά της, χρειάζεται να αναγνωρίσουμε ότι είμαστε πάντα τοποθετημένα, ενσώματα υποκείμενα, που επηρεάζονται από τα διαφορετικά περιβάλλοντα με διαφορετικούς τρόπους (Gardiner, 2018) και, επομένως, από ριζοσπαστική φεμινιστική σκοπιά το πρακτικό εγχείρημα έχει να κάνει με το πώς μπορούμε να διανοηθούμε μια πολιτική που θα διαχωριστεί από την ιστορική της ταύτιση με τον ανδροκεντρισμό (Brown, 1988), εξερευνώντας παράλληλα με ποιους όρους θα μπορούσε η ηγεσία να ασκηθεί πέρα από την κυριαρχία και την καταπίεση διαφοροποιημένων υποκειμενικοτήτων (Liu, 2020).
Σύμφωνα με την Irigaray (1993), είναι απαραίτητη η επινόηση μιας στρατηγικής που θα παράγει κριτική στην ηθική (ethos) της ηγεσίας, ικανή να δημιουργεί εναλλακτικές θεσιακότητες, οι οποίες επιφέρουν ρηγματώσεις στην ηγεμονική αρρενωπή ηγεσία. Οι υποκειμενικότητες που συγκροτούνται σε πεδία πέρα από την ακυρωμένη και αναιρεμένη ύπαρξή τους από το κυρίαρχο πολιτικό καθίστανται δυνατές ως εναλλακτικές της ανδροκεντρικής ηγεσίας, επιτρέποντας σε πολλαπλές και ποικίλες δρώσες υποκειμενικότητες να έρθουν στην επιφάνεια.
Αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητα της συνύφανσης φύλου, ηγεσίας και ηθικής της ηγεσίας, η πρόκληση - κλειδί είναι η υιοθέτηση μιας φεμινιστικής ηθικής για την ηγεσία που χαρακτηρίζεται από την ανοικτότητα προς τον Άλλον, εμπνέεται και συν-ομιλεί με το συν-αίσθημα που χαρακτηρίζει την επαφή με τους άλλους και την ετερότητα. Βασίζεται στη σχεσιακότητα, την ενδυνάμωση, τη συλλογική εμπρόθετη δράση και τη διασωματικότητα, διανοίγοντας την προοπτική ενός οργανωσιακού μετασχηματισμού όπου η ετερότητα, η ξενότητα και η διαφορά μπορούν να είναι παρόντα στις ενσώματες σχέσεις αλληλόδρασης, ικανές να παράγουν νέες πολιτικές και ηθικές δυνατότητες για ηγεσία.
Η φεμινιστική φαινομενολογία μπορεί να εμπλουτίσει τη σχετική συζήτηση, λαμβάνοντας υπόψη πώς ιδεολογία, εξουσία και γλώσσα επιδρούν στη βιωμένη εμπειρία, την εννοιολόγηση της ηγεσίας ως μιας συλλογικής δράσης που δεν συγκεντρώνεται στα χέρια ενός ατόμου ή οργανισμού (Arendt, 2017), τους περιορισμούς που επιβάλλει η πατριαρχική συλλογιστική και η κοινωνική κατασκευή του φύλου (Young, 2005), πώς οι κανονιστικοί τρόποι σκέψης για τη σεξουαλικότητα είναι περιοριστικοί για όσες/όσους/όσα δεν ταιριάζουν στο κυρίαρχο και οικείο μοντέλο, πώς ο ρατσισμός και ο σεξισμός συνεχίζουν να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην οργανωσιακή και βιωμένη πραγματικότητα (Ahmed, 2014), καθώς και τη σημασία όχι μόνο σε ό,τι λέγεται, αλλά και σε ό,τι παραμένει άρρητο (Gardiner, 2018).
Παράλληλα, αντλώντας γνώση από τα αντιρατσιστικά, αντικαπιταλιστικά και διαθεματικά φεμινιστικά κινήματα και τις σύγχρονες μορφές αντίστασης στα συστήματα εξουσίας που συντηρούν και αναπαράγουν τη φυλετική, έμφυλη και ιμπεριαλιστική κυριαρχία, η φεμινιστική πολιτική επιδιώκει να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο οι έμφυλες και διαθεματικές σχέσεις επηρεάζουν την υποκειμενικότητα, τη χωρικότητα και τη χρονικότητα μέσα στις οποίες αρθρώνεται, δομείται και αναπαράγεται η ηγεσία, όπως και το θεμελιώδες χάσμα μεταξύ εκείνων που ηγούνται και των άλλων (όλων των «άλλων»).
Από φεμινιστική σκοπιά το ενδιαφέρον δεν είναι μόνον στην εξουσία (power), αλλά και στην ενδυνάμωση (empowerment) που αποτελεί κλειδί για την πολιτική χειραφέτηση. Η πολιτική πρακτική και ο στόχος της ενδυνάμωσης περιλαμβάνει: σεβασμό σε αρχές κοινωνικής δικαιοσύνης, κριτική ανάγνωση των διαφόρων λόγων εξουσίας, ανοικτή και ειλικρινή επικοινωνία, οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης, αναγνώριση και νομιμοποίηση των θεμάτων της ίδιας της κοινότητας, το να έχουν λόγο όλοι και όλες, διαρκή διαβούλευση για να σπάσει το χάσμα μεταξύ ειδικών και μη ειδικών της εξουσίας, κ.ά., ώστε να οδηγηθούμε σε μια κοινή κατανόηση των πραγμάτων, αφετηρία για κοινή δράση.
H φεμινιστική potencia (Gago, 2020), βασισμένη στην εμπειρία των μαζικών και ριζοσπαστικών κινημάτων της Λατινικής Αμερικής όπως το Ni Una Menos, αναδύθηκε μέσω της συν-έλευσης ως τόπου όπου η πολιτική διαφοροποίηση, παράλληλα με την εγγύτητα διαφορετικών πολιτικών υποκειμένων, ανοίγει τον δρόμο για μια εναλλακτική θεωρία εξουσίας και μια νέα διαθεματικότητα, χρήσιμες για την Αριστερά του σήμερα.
Η συλλογική ηγεσία, η ανοικτότητα και το βάθεμα της δημοκρατίας μέσω της ισότιμης συμπερίληψης, της ορατότητας και ακουστότητας όλων των ατόμων και φωνών που περιλαμβάνει μια συλλογικότητα (πολιτικό κόμμα εν προκειμένω) είναι ένα πρώτο βήμα στην έμπρακτη αμφισβήτηση της αυθεντίας ή του αυταρχισμού της ηγεσίας. Δημιουργεί μια ουτοπία ως στρατηγική χρονικότητα που δρα ταυτόχρονα στο παρόν, αξιοποιώντας αυτό που υπάρχει στο τώρα, αλλά και αυτό που υπάρχει ως ενδεχόμενο και λανθάνουσα πιθανότητα που μένει να γίνει πραγματικότητα (Βουγιούκα, Λιάπη, 2022).
Μαρία Λιάπη, Κοινωνιολόγος, ερευνήτρια - Άννα Βουγιούκα, κοινωνική επιστήμονας, ερευνήτρια
Βιβλιογραφία
Ahmed, S., (2014), Practical phenomenology. In: Feminist Killjoys. https://feministkilljoys.com/2014/06/04/practical-phenomenology/
Αρεντ, Χ., (2017), Οι απαρχές του Ολοκληρωτισμού: Ολοκληρωτισμός, μτφρ. Βασίλης Τομανάς. Αθήνα: Νησίδες.
Βουγιούκα, Α., Λιάπη, Μ. (2022), Έμφυλες και διαθεματικές διαστάσεις της πολιτικής συμμετοχής και εκπροσώπησης: Θεωρητικές προτάσεις πολιτικής. Αθήνα: Κέντρο Διοτίμα για το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς. https://poulantzas.gr/wp-content/uploads/2022/02/diotima-1.pdf
Brown, W. (1988), Manhood of Politics: A Feminist Reading in Political Theory. Totowa, N.J.: Rowman & Littlefield.
Gago, V. (2020), Feminist international. How to change everything. Λονδίνο: Verso.
Gardiner, Rita A. Ph.D, (2018), «Hannah and her Sisters: Theorizing Gender and Leadership through the Lens of Feminist Phenomenology». Education Publications, 174. https://ir.lib.uwo.ca/edupub/174
Irigaray, L. (1993). An Ethics of Sexual Difference. Burke, C., & Gill, G. C. (Trans.). Cornell University Press.
Liu, H. (2020). Redeeming Leadership: An Anti-Racist Feminist Intervention (1st ed.). Bristol University Press. https://doi.org/10.2307/j.ctvtv93zk
Young, I, M, (2005). On Female Body Experience: «Throwing Like A Girl» and Other Essays. Oxford: Oxford University Press
