Στη δημοσίευση στοιχείων, τα οποία για πρώτη φορά δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα για την εξέλιξη των κοινωνικών δεικτών στην Ελλάδα στα χρόνια της κρίσης, που επιτρέπει και την εξαγωγή έγκυρων συμπερασμάτων για το αποτύπωμα πολιτικών στα επίπεδα ανισοτήτων, φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού, προχώρησε το ινστιτούτο ΕΝΑ.
Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη τα συνολικά στοιχεία της περιόδου αυτής και τους οικονομικούς και κοινωνικούς δείκτες των προηγούμενων ετών, διαπιστώνεται ότι μετά την κορύφωση της επιδείνωσης όλων των κοινωνικών δεικτών στο διάστημα της περιόδου 2012-2014, όταν και σημειώθηκαν ιστορικά υψηλά σε μια σειρά από τομείς (ανεργία, ανισότητες, φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός), από το 2015 και μετά καταγράφεται μια συστηματική αποκλιμάκωση των δυσμενών μεγεθών και βελτίωση των σχετικών δεικτών, με αποτέλεσμα το 2019 να παρατηρείται επιστροφή πολλών δεικτών στα προ κρίσης επίπεδα.
Κοινωνικοί δείκτες
Ειδικότερα:
Το ποσοστό των ανθρώπων σε κίνδυνο φτώχειας και αποκλεισμού μειώθηκε από 35,7% το 2015 σε 30,0% το 2019 (ιστορικό υψηλό το 36,0% το 2014).
Το ποσοστό του πληθυσμού που βρέθηκε σε κίνδυνο φτώχειας πριν από όλες τις κοινωνικές μεταβιβάσεις1 μειώθηκε από 52,9% το 2015 σε 48,4% το 2019 (ιστορικό υψηλό το 53,4% το 2013).
Το ποσοστό του πληθυσμού που βρέθηκε σε κίνδυνο φτώχειας πριν από τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (συμπεριλαμβανομένων μόνο των συντάξεων και όχι των κοινωνικών επιδομάτων) μειώθηκε από 25,5% το 2015 σε 23,2% το 2019 (ιστορικό υψηλό 28,0% το 2013), ενώ συμπεριλαμβανομένων των συντάξεων και των κοινωνικών επιδομάτων εμφάνισε σημαντική υποχώρηση το διάστημα 2015-2019 και διαμορφώθηκε από 21,4% το 2015 σε 17,9% το 2019 (ιστορικό υψηλό το 23,1% το 2012-13).
Αντίστοιχα, και ο ευρέως χρησιμοποιούμενος δείκτης άνισης κατανομής εισοδήματος (συντελεστής Gini2), αφού άγγιξε το υψηλότερο επίπεδο το 2014 (34,5%), άρχισε να υποχωρεί για πρώτη φορά το 2015 (34,2%) και το 2019 κατέγραψε το χαμηλότερο ποσοστό από την έναρξη της κρίσης (31,0%). Συγκεκριμένα, το διάστημα 2015-2019 μειώθηκε κατά 3,2 ποσοστιαίες μονάδες, συγκλίνοντας έτσι με την τιμή του δείκτη για το 2019 στην Ευρωπαϊκή Ένωση (30,2%). Παράλληλα, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι το 2019 ο δείκτης Gini εμφανίζεται στη χαμηλότερη τιμή από το 1995 (που είναι η παλαιότερη χρονολογία βάσης δεδομένων της Eurostat), μειωμένος κατά 6 ποσοστιαίες μονάδες από τότε (37%).
Τα δεδομένα αυτά αποτυπώνουν μια σταθερή τάση βελτίωσης των δεικτών μέτρησης της ανισότητας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού για την περίοδο 2015-2019.
Πανδημία
Καθώς στην Ελλάδα η συζήτηση για το ενδεδειγμένο μείγμα πολιτικής και το αποτύπωμά του στην οικονομία και την κοινωνία απασχολούσε ιδιαίτερα τον δημόσιο διάλογο προ της πανδημίας, αλλά και ιδιαίτερα στη συγκυρία αυτή, με τις συνθήκες που η υγειονομική κρίση διαμορφώνει, το παράδειγμα της περιόδου 2015-2019 αποκτά μια πρόσθετη αξία έρευνας και μελέτης. Κι αυτό γιατί, εκ του αποτελέσματος, φαίνεται ότι, ακόμη κι εν μέσω αυστηρών δημοσιονομικών και άλλων περιορισμών, κατέστη εφικτή, μέσω συγκεκριμένων προοδευτικών δημόσιων πολιτικών, η αξιοσημείωτη βελτίωση μιας σειράς κρίσιμων κοινωνικών μεγεθών.
Ήταν κρίσιμο λοιπόν προ πανδημίας και γίνεται ακόμη πιο επιτακτικό εν μέσω αυτής και με το βλέμμα στην επόμενη ημέρα, η μείωση της φτώχειας και των ανισοτήτων να εξακολουθήσει να συνιστά προτεραιότητα στο πλαίσιο μια συνολικής στρατηγικής βιώσιμης και δίκαιης ανάπτυξης. Η επιλογή πολιτικών που θα ανακόψουν ή και θα αντιστρέψουν τη δυναμική βελτίωσης των κοινωνικών δεικτών θα έχει πολλαπλές συνέπειες τόσο σε επίπεδο μακροπρόθεσμης οικονομικής βιωσιμότητας και ανθεκτικότητας όσο και σε επίπεδο κοινωνικής συνοχής.
Πανδημία και νεοφιλελεύθερες πολιτικές
Οι ανισότητες, έπειτα από τέσσερις σχεδόν δεκαετίες κυριαρχίας νεοφιλελεύθερων πολιτικών, έχουν λάβει εκρηκτικές διαστάσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με την έκθεση της Παγκόσμιας Βάσης Δεδομένων για την Ανισότητα3, το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού συγκεντρώνει το 20% του παγκόσμιου εισοδήματος, ενώ το φτωχότερο 50% περιορίζεται μόλις στο 9%. Ο συσσωρευμένος πλούτος που κατέχει το 1% του πληθυσμού συνεχώς αυξάνεται, έχοντας ανέλθει στο 33% του παγκόσμιου πλούτου, ενώ το φτωχότερο 75% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει μόλις το 10%.
Η πανδημική κρίση που βρίσκεται σε εξέλιξη φαίνεται να επιτείνει τις προϋπάρχουσες τάσεις και δυναμικές διεθνώς4. Από το 2017 έως το 2020, ο αριθμός δισεκατομμυριούχων στον κόσμο αυξήθηκε από 2.158 σε 2.189 άτομα και η αξία της περιουσίας τους ανήλθε από 8,9 στο νέο ιστορικό υψηλό των 10,2 τρισεκατομμυρίων δολαρίων (Ιούλιος 2020). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μεγαλύτερες αυξήσεις σημειώθηκαν στους δισεκατομμυριούχους που δραστηριοποιούνται στους τομείς της τεχνολογίας (+42,5% από το 2018) και της υγείας (+50,3%).
Παράλληλα, η πανδημία ενδέχεται να προσθέσει από 88 ώς 115 εκατομμύρια ανθρώπους το 2020 και συνολικά 150 εκατομμύρια έως το 2021 στον πληθυσμό που βιώνει συνθήκες ακραίας φτώχειας5, από χώρες κυρίως μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος6. Η τάση αυτή ανακόπτει βίαια μια περίοδο 25 περίπου ετών, κατά την οποία ο πληθυσμός αυτός υποχωρούσε σε παγκόσμιο επίπεδο. Το νέο κύμα ακραίας φτώχειας αγγίζει πλέον άτομα που κατοικούν σε αστικό περιβάλλον, με υψηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο, που εργάζονται σε υπηρεσίες και μεταποίηση και που διαμένουν σε χώρες ενδιάμεσου εισοδήματος. Αυτή η αύξηση προβλέπεται να οδηγήσει σε νέα μεταναστευτικά και προσφυγικά ρεύματα, συνυπολογίζοντας τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.
Δεν πρέπει συνεπώς να μας εκπλήσσει ότι οργανισμοί όπως το ΔΝΤ ή εξέχοντα μέλη της οικονομικής ελίτ φαίνεται να λαμβάνουν θέση σχετικά με το θέμα των ανισοτήτων, υποστηρίζοντας μέτρα όπως η φορολόγηση του μεγάλου πλούτου. Βέβαια, οι αναφορές αυτές συνήθως δεν συνοδεύονται από ανάλογες πράξεις για την αποκατάσταση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η προ διετίας αντίθεση του ΔΝΤ στην αύξηση του κατώτατου μισθού στην Ελλάδα, έπειτα από πολυετή οικονομική κρίση, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Το 2019, το 21,1% του πληθυσμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ-27), που ισοδυναμεί με 92,4 εκατ. άτομα, διέτρεχε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, ποσοστό ελαφρώς χαμηλότερο από αυτό του 2018 (21,6%). Επιπλέον, σε επτά κράτη - μέλη πάνω από το ένα τέταρτο του πληθυσμού κινδυνεύει από φτώχεια ή κοινωνικό αποκλεισμό: στη Βουλγαρία (32,5%), στη Ρουμανία (31,2%), στην Ελλάδα (30,0%), στην Ιταλία και τη Λετονία (27,3%), στη Λιθουανία (26,3%) και την Ισπανία (25,3%). Παράλληλα, το 16,8% του πληθυσμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ-27), που ισοδυναμεί με 72,4 εκατ. άτομα, διατρέχει κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις7.
Αυτά τα δεδομένα σχετικά με τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό για το 2019 θα αποτελέσουν και το σημείο αναφοράς για την ανάλυση του οικονομικού και κοινωνικού αντίκτυπου της πανδημίας το 2020.
Εισόδημα και συνθήκες διαβίωσης
Οι δείκτες που δείχνουν το ποσοστό των ανθρώπων που βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας και αποκλεισμού, καθώς και σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, είναι οι δείκτες που αποτυπώνουν την ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων. Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, οι δείκτες αυτοί εμφανίζουν σημαντική υποχώρηση το διάστημα 2015-2019, σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα δημοσιευμένα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ (Έρευνα για το εισόδημα και τις συνθήκες διαβίωσης των νοικοκυριών για το έτος 2019)8.
Κίνδυνος φτώχειας πριν από τις κοινωνικές μεταβιβάσεις
Το ποσοστό του πληθυσμού που βρέθηκε σε κίνδυνο φτώχειας πριν από όλες τις κοινωνικές μεταβιβάσεις για το 2019, δηλαδή μη συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών επιδομάτων9 και των συντάξεων10 στο συνολικό διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών, ανήλθε σε 48,4%. Συμπεριλαμβανομένων μόνο των κοινωνικών επιδομάτων και όχι των συντάξεων, υπολογίστηκε σε 23,2%.
Ο κίνδυνος φτώχειας πριν από όλες τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (δηλαδή μη συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών επιδομάτων και των συντάξεων στο συνολικό διαθέσιμο εισόδημα) για άτομα ηλικίας 18-64 ετών εκτιμάται σε 38,8%. Όταν δεν συμπεριλαμβάνονται τα κοινωνικά επιδόματα, αλλά συμπεριλαμβάνονται οι συντάξεις, εκτιμάται σε 34,2%. Όταν συνυπολογίζονται και οι συντάξεις, το ποσοστό αυτό διαμορφώνεται σε 17,9%.
Το ποσοστό κινδύνου φτώχειας πριν από όλες τις κοινωνικές μεταβιβάσεις για άτομα ηλικίας 65 ετών και άνω εκτιμάται σε 85,6%, ενώ όταν δεν συμπεριλαμβάνονται τα κοινωνικά επιδόματα, αλλά συμπεριλαμβάνονται οι συντάξεις, εκτιμάται σε 14,5%. Όταν συμπεριλαμβάνονται και τα κοινωνικά επιδόματα, το ποσοστό αυτό διαμορφώνεται σε 12,2%.
1 Στις κοινωνικές μεταβιβάσεις συμπεριλαμβάνονται τα κοινωνικά επιδόματα και οι συντάξεις στο συνολικό διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών.
2 Ο συντελεστής Gini ορίζεται ως ο λόγος των αθροιστικών μεριδίων του πληθυσμού, κατανεμημένων ανάλογα με το ύψος του εισοδήματος, προς το αθροιστικό μερίδιο του συνολικού εισοδήματος όλου του πληθυσμού. Η τιμή του κυμαίνεται μεταξύ 0 (πλήρης εισοδηματική ισότητα) και 1 (πλήρης εισοδηματική ανισότητα).
3 World Inequality Report 2018
4 CNN Business - Billionaires have never been richer despite the pandemic
5 Ο όρος «ακραία φτώχεια» εισήχθη από τον ΟΗΕ το 1995 και, σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό που δόθηκε, αφορά τη σοβαρή στέρηση ικανοποίησης βασικών ανθρώπινων αναγκών, συμπεριλαμβανομένων της τροφής, του καθαρού πόσιμου νερού, των κατάλληλων εγκαταστάσεων υγιεινής, της σοβαρής έλλειψης υγειονομικών υπηρεσιών, εκπαίδευσης, ενημέρωσης και κατάλληλης στέγης. Το 2018 η «ακραία φτώχεια» προσδιορίστηκε πως αφορά ανθρώπους που ζουν με εισόδημα χαμηλότερο του 1,90 δολαρίου την ημέρα.
6 Covid-19 to Add as Many as 150 Million Extreme Poor by 2021
7 Συμπεριλαμβάνονται δηλαδή τα κοινωνικά επιδόματα και οι συντάξεις στο συνολικό διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών.
8 Έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών: Έτος 2019
9 Κοινωνικά επιδόματα είναι η κοινωνική βοήθεια (Κοινωνικό Μέρισμα, Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης, ΕΚΑΣ, επίδομα θέρμανσης, εισοδηματικές ενισχύσεις οικογενειών ορεινών και μειονεκτικών περιοχών, καθώς και οικογενειών με χαμηλά εισοδήματα και τέκνα υποχρεωτικής εκπαίδευσης, παροχές παλιννοστούντων, προσφύγων, αποφυλακισμένων, τοξικομανών, επίδομα μακροχρόνια ανέργων ηλικίας 20-66 ετών, βοηθήματα για αντιμετώπιση πρώτων αναγκών ατόμων πληγέντων από σεισμό, πλημμύρα κ.λπ.), τα οικογενειακά επιδόματα, τα επιδόματα / βοηθήματα ανεργίας, τα επιδόματα / βοηθήματα ασθένειας, τα επιδόματα / βοηθήματα αναπηρίας - ανικανότητας και οι εκπαιδευτικές παροχές.
10 Ως συντάξεις θεωρούνται οι συντάξεις γήρατος.
Ακολουθεί όλη η μελέτη του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ σε μορφή pdf
