Σχεδόν όλες οι πληροφορίες που έχουμε γύρω από τη θέση της γυναίκας στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα προέρχονται από άνδρες συγγραφείς. Κάποιες γνώριζαν γραφή και ανάγνωση τουλάχιστον μέχρι του σημείου ν’ ανταποκρίνονται στον ρόλο τους ως φύλακα του νοικοκυριού. Υπάρχουν μαρτυρίες για λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες, αλλά ελάχιστα έχουν σωθεί. Απέναντι στην πληθώρα ανδρών συγγραφέων εξαίρεση αποτελούν οι ποιήτριες Σαπφώ (Λέσβος, 6ος αι. π.Χ.), Κόριννα (Τανάγρα, 5ος αι. π.Χ.), Τελέσιλλα (Άργος, 5ος αι. π.Χ.), Ήριννα (4ος αι. π.Χ.), Νόσσις (Κ. Ιταλία, 3ος αι. π.Χ.), η φιλόσοφος Υπατία (Αλεξάνδρεια, 4ος αι. μ.Χ.) και ορισμένες άλλες.
Κάποια ελληνιστικά φυλλάδια αποδίδονται σε γυναίκες οπαδούς του Πυθαγόρα· έχουν σωθεί ακόμη ιδιωτικές επιστολές γυναικών και ένα ταξιδιωτικό ημερολόγιο προσκυνηματικού χαρακτήρα, γραμμένο από την Ηγερία/Αιθερία (4ος αι. μ.Χ.). Βέβαια, δεν λείπουν οι αμφιβολίες: π.χ. ποια ήταν η συμμετοχή της Ασπασίας σε λόγους του Περικλή ή εάν οι επιστολές των γυναικών ήταν γραμμένες από τις ίδιες η από επαγγελματίες γραφείς.
Η λογοτεχνία και οι εικαστικές τέχνες προσδίδουν στις γυναίκες εξέχοντα ρόλο. Όμως το νομικό και ιστορικό υλικό δείχνει ότι στην πράξη αυτές αντιμετωπίζονταν ως αιώνιες ανήλικες· έτσι, έπρεπε να βρίσκονται υπό την ανδρική επιτήρηση και εξουσία.
Αντιφατικές μαρτυρίες
Προβληματίζει πόση βαρύτητα πρέπει να δίνεται σε αντιφατικές μαρτυρίες. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τις εντολές του Κρέοντα η Αντιγόνη και η Ισμήνη όφειλαν ως γυναίκες να παραμένουν στο σπίτι (Σοφ. Αντ. 578 κ.ε.): εδώ ο οίκος προβάλλει ως χώρος όπου μια γυναίκα περνούσε όλη τη ζωή της. Όμως σύμφωνα με άλλες πηγές (όπως δικανικοί λόγοι), οι Αθηναίες έβγαιναν από το σπίτι για να επισκεφτούν συγγενείς, να δουλέψουν σε χωράφια, να φέρουν νερό, να πάνε στο νεκροταφείο, να παρευρεθούν σε γάμους και θρησκευτικές εορτές.
Σε επιτύμβιες επιγραφές οι γυναίκες εγκωμιάζονται για την εξωτερική τους εμφάνιση και αρετή, ενώ οι άνδρες για τις πράξεις τους. Σε ρωμαϊκά κείμενα επαινείται ο μητρικός θηλασμός αλλά συζητείται και η απόκτηση τροφού.
Αρχαίες κοσμογονίες περιγράφουν τη συνεργασία θηλυκών και αρσενικών δυνάμεων για τη δημιουργία του κόσμου. Στην ησιόδεια Θεογονία (585 κ.ε.) η γυναίκα προβάλλει ως ένα ωραίο κακό, ακαταμάχητα δολερό που φέρνει συμφορά στους άνδρες αλλά είναι απαραίτητο για τη διαιώνιση του ανθρώπινου γένους. Ιατρικά και φιλοσοφικά κείμενα αντιμετωπίζουν τη γυναίκα από φυσική και πνευματική άποψη ως κατώτερο είδος σε σχέση με τον ενήλικα άνδρα πολίτη.
Οι γυναίκες στην αρχαιότητα δεν αποτελούσαν ενιαία ομάδα· θρησκευτικά τελετουργικά τις διαχώριζαν ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη ή τη σεξουαλική διαθεσιμότητα. Στην εορτή της Matuta Mater (= θεά της αυγής) λάμβαναν μέρος όσες Ρωμαίες ήταν παντρεμένες για πρώτη φορά. Οι γυναίκες έφερναν μια σκλάβα στον περίβολο του ναού και μετά την έδιωχναν, χτυπώντας την άσχημα.
Γυναίκες των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων δούλευαν σε χωράφια, στην αγορά, ως μαίες ή τροφοί. Υπήρχαν ακόμη οι πόρνες, οι εταίρες, οι δούλες.
Κύριος ρόλος των γυναικών ήταν να γεννούν νόμιμα παιδιά. Οι Σπαρτιάτισσες ασκούνταν προκειμένου να ενδυναμώσουν το σώμα τους για έναν καλό τοκετό. Η έγνοια για τη διασφάλιση νόμιμων κληρονόμων οδήγησε στον αυστηρό έλεγχο της γυναικείας σεξουαλικότητας.
Αποστολή των γυναικών ήταν να στηρίζουν τις πατροπαράδοτες αξίες μέσα στην οικογένεια. Ας θυμηθούμε ότι οι Σπαρτιάτισσες μητέρες έστελναν τους γιους τους στον πόλεμο με την εντολή ἢ τᾶν ἢ ἐπὶ τᾶς, δηλ. να επιστρέψουν στο σπίτι τιμημένοι πολεμιστές είτε ζωντανοί με την ασπίδα στο χέρι είτε νεκροί πάνω σ’ αυτήν. Παρομοίως οι Ρωμαίες σύζυγοι και μητέρες λειτουργούσαν ως θεματοφύλακες της ηθικής και των πατροπαράδοτων αξιών.
Οι γυναίκες δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν, να μιλήσουν ή να ψηφίσουν σε πολιτικές συγκεντρώσεις ούτε ν’ αναλάβουν κάποιο αξίωμα. Μπορούσαν όμως με τη συμπεριφορά τους ν’ ασκήσουν επίδραση στους άνδρες. Την εποχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο πολιτικός αποκλεισμός των γυναικών αμβλύνθηκε μετά την παρακμή της Συγκλήτου και άλλων βουλευτικών οργάνων. Παρ’ όλ’ αυτά, οι γυναίκες που διαδραμάτισαν πολιτικό ρόλο παρουσιάζονται από τους Ρωμαίους συγγραφείς με υπαινιγμούς προς τη γυναικεία πονηριά, με τάσεις προδοσίας και έλλειψη αυτοκυριαρχίας. Επιπλέον, οι αναφορές που γίνονται σε γυναίκες με πολιτική δράση αποσκοπούν στη δυσφήμηση όσων ανδρών σχετίζονταν μ’ αυτές.
«Στολίδι για τις γυναίκες αποτελεί η σιωπή»
Στις αρχαίες ανδροκρατούμενες κοινωνίες κυκλοφορούσε η αντίληψη ότι οι γυναίκες μπορούσαν εύκολα να εξαπατηθούν και ήταν ανίκανες να κρίνουν σωστά· γι’ αυτό χρειάζονταν πάντοτε έναν κηδεμόνα: πατέρα, σύζυγο, συγγενή ή όποιον όριζε η πολιτεία. Η παρουσία των γυναικών στα δικαστήρια ήταν για να υποστηρίξουν με κλάματα τους άνδρες συγγενείς τους που κατηγορούνταν. Στην Αθήνα η μαρτυρία μιας ελεύθερης γυναίκας λαμβανόταν υπ’ όψιν όταν αυτή ορκιζόταν ακουμπώντας το χέρι πάνω στο κεφάλι των παιδιών της.
Τιμή της γυναίκας ήταν να μην ακούγεται τ’ όνομά της σε ανδρικές συντροφιές ούτε για έπαινο ούτε για ψόγο. Αξιέπαινη ήταν εκείνη που ζούσε σιωπηλά και απαρατήρητα. Όπως διατείνεται ο Σοφοκλής στον Αίαντα 293 «στολίδι για τις γυναίκες αποτελεί η σιωπή».
Η σωφροσύνη και η απλότητα θεωρούνταν σπουδαίες αρετές για τις Ελληνίδες· μια Ρωμαία σύζυγος αποτελούσε πρότυπο ηθικής όταν τη διέκρινε η αγνότητα, η συζυγική πίστη και η αυστηρότητα.
Θρησκευτικά τελετουργικά που αφορούσαν τις γυναίκες, υπογράμμιζαν την ευθύνη τους για τη συνέχεια του οίκου και τη σταθερότητα της κοινότητας. Σε εορτές της Αφροδίτης και της Δήμητρας που αποσκοπούσαν στην ευφορία της γης και την ευγονία (π.χ. Αδώνια, Θεσμοφόρια), λάμβαναν μέρος μόνο γυναίκες και τους επιτρεπόταν η σεξουαλική ελευθεροστομία.
Διακεκριμένη θέση κατείχαν οι γυναίκες στο δημόσιο θρησκευτικό βίο των ελληνικών πόλεων. Για τη λατρεία των θηλυκών θεοτήτων οριζόταν συνήθως μια ιέρεια -όπως συχνά και για τη λατρεία του Διονύσου. Για την τέλεση ιερής θυσίας λάμβαναν μέρος και άλλες γυναίκες· π.χ. ένα ανύπαντρο κορίτσι μετέφερε το κάνιστρο με το μαχαίρι της θυσίας, ενώ τη στιγμή που το σφάγιο έπεφτε νεκρό ακούγονταν αλαλαγμοί από τις παριστάμενες γυναίκες. Στην πομπή των Παναθηναίων οι κοπέλες που κρατούσαν τα κάνιστρα (κανηφόροι), επιλέγονταν από τις πιο αριστοκρατικές οικογένειες· η ενδυμασία τους ήταν λαμπρή, τα μαλλιά και τα ρούχα στολισμένα με χρυσό.
Κάποιες γυναίκες κρατούσαν ιδιαίτερους θρησκευτικούς ρόλους όπως η Πυθία στους Δελφούς, η οποία σε κατάσταση έκστασης λάμβανε χρησμούς από τον θεό Απόλλωνα. Στην Αθήνα η σύζυγος του άρχοντα βασιλιά αναλάμβανε διάφορες θρησκευτικές λειτουργίες (π.χ. κατά τη γιορτή των Ανθεστηρίων μετατρεπόταν σε νύφη του θεού Διονύσου).
Οι γυναίκες φιλόσοφοι συνδέονταν με ανδρικές σχολές ή ομάδες που τις αποδέχονταν. Συνήθως η συγγένεια με λογίους άνδρες επέτρεπε σ’ αυτές να μορφωθούν. Ο Πυθαγόρας δίδασκε και τα δύο φύλα· παραδίδονται αρκετά ονόματα μαθητριών του. Δύο γυναίκες με πελοποννησιακή καταγωγή, η Αξιοθέα από τον Φλειούντα και η Λασθένεια από τη Μαντίνεια υπήρξαν μαθήτριες του Πλάτωνα και του Σπεύσιππου· για την Αξιοθέα μαρτυρείται ότι ντυνόταν αντρικά. Ο Επίκουρος δεχόταν γυναίκες στον Κήπο του. Η Ιππαρχία που παντρεύτηκε τον φιλόσοφο Κράτη, έμεινε γνωστή για τον κυνικό τρόπο της ζωής της. Η Αρήτη, κόρη του φιλόσοφου Αρίστιππου, παραδίδεται μεταξύ των Κυρηναϊκών· ο γιος της Αρίστιππος (ομώνυμος με τον παππού) περιγράφεται ως μητροδίδακτος. Η Ρωμαία αυτοκράτειρα Ιουλία Δόμνα (170-217) περιβαλλόταν από ένα δραστήριο κύκλο φιλοσόφων και σοφιστών. Η φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος Υπατία, κόρη του μαθηματικού Θέωνα, κατάφερε επαξίως να τεθεί επικεφαλής της Νεοπλατωνικής Σχολής στην Αλεξάνδρεια. Μορφωμένη, σεμνή, συνετή αποσπούσε τον σεβασμό των λογίων της εποχής της. Μαθητές της ανήλθαν σε υψηλά αξιώματα όπως ο έπαρχος Αλεξανδρείας Ορέστης και ο επίσκοπος Πτολεμαΐδας Συνέσιος. Ο Συνέσιος την περιγράφει στις επιστολές του ως σεβάσμια δέσποινα με θεϊκότατη ψυχή. Ο άγριος θάνατός της από στενόμυαλους χριστιανούς προκάλεσε συγκίνηση στον ελληνικό κόσμο.
Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι Διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών.
