«Όπου κάνει ζέστη, εκεί θα μας βρεις». Η πρώτη παρέα ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας που συνάντησα στη Νέα Σμύρνη με αποχαιρετά με χιούμορ. Είναι σαν να παρομοιάζουν τον εαυτό τους με τα πουλιά της πόλης, τα οποία κατά τις ημέρες που κάνει ψύχρα πηγαίνουν κατά ομάδες στα πιο θερμά σημεία της και κάθονται κοντά το ένα δίπλα στο άλλο. Είναι μια παρέα πέντε ανθρώπων που κάθονται στα τραπέζια μιας αλυσίδας καφέ. Σ’ ένα μαγαζί που γνωρίζουν ότι δεν θα τους πει κανείς τίποτα και δεν θα τους κοιτάξει κάπως υποτιμητικά. Όσο στέκομαι μπροστά τους, με ρωτούν αν έχω μάθει ποιος θα βάλει δήμαρχος στην περιοχή, σχολιάζουν την επικαιρότητα, ρωτούν την άποψή μου, είναι ευγενικοί.
Μια ηλιόλουστη μέρα, όπως οι περισσότερες στη Νέα Σμύρνη, προσφέρει πολλά σημεία για να καθίσεις. Όσα και οι αναρίθμητες καφετέριες που βρίσκονται πάνω στους δύο πεζόδρομους που τη διασχίζουν. Δεν είναι όλα όμως πραγματικά φιλόξενα. Την περασμένη Παρασκευή (11.11) έγινε γνωστό περιστατικό για καφετέρια που σήκωσε απ’ το τραπέζι της δύο ανθρώπους, με την εργαζόμενη να εξηγεί αργότερα σε άλλο πελάτη που ανέδειξε το περιστατικό ότι «η πολιτική του μαγαζιού είναι να απαγορεύει σε ηλικιωμένους να κάθονται».
Ανοιχτό όχι για όλους
Μετά την έκταση που πήρε το θέμα, η ιδιοκτησία της καφετέριας (Rusty Grail) έσπευσε πανικόβλητη να βγάλει ανακοίνωση με την οποία δήλωνε έκπληξη για το συμβάν και απέδιδε την ευθύνη σε υπεύθυνο που είχε προσλάβει πριν από λίγες ημέρες, του οποίου «η νοοτροπία ήταν να κρατάει μία εικόνα όπως αυτός πίστευε ότι θα ήταν καλύτερα γι’ αυτόν». Στην ανακοίνωση αναφερόταν επίσης ότι ο υπεύθυνος απομακρύνθηκε και ότι το κατάστημα είναι ανοιχτό για όλους.
Ωστόσο, σε άλλη καφετέρια συναντήσαμε ένα ζευγάρι που μας είπε ότι βρέθηκε παρών σε αντίστοιχο περιστατικό πριν από περίπου τρεις εβδομάδες. Ειδικότερα, όταν ένας άνθρωπος μεγαλύτερης ηλικίας πήγε να καθίσει σε ένα τραπέζι τού είπαν ότι δεν μπορούσε κι εκείνος, θεωρώντας ότι είναι κρατημένο, πήγε μετά σ’ ένα άλλο. Τον σήκωσαν όμως κι από εκεί. Το ζευγάρι σκέφτηκε ότι θα μπορούσε για το υπόλοιπο της παραμονής του να μεταφερθεί εντός του καταστήματος και ν’ απελευθερώσει έτσι τη θέση. Σύντομα κατάλαβε όμως ότι το πρόβλημα δεν ήταν η διαθεσιμότητα στα τραπέζια. «Έχει κάτι το πρόσωπό μου;» τους ρώτησε με εμφανή στεναχώρια ο άνθρωπος που προσπαθούσε να βρει ένα σημείο να πιει τον καφέ του. «Ντραπήκαμε κι απογοητευτήκαμε» λέει για εκείνη την ημέρα το ζευγάρι, που ζήτησε από τη σερβιτόρα να μεταφέρει τη δυσαρέσκειά τους στον υπεύθυνο. «Άμα το κάνω αυτό, θα φύγω νύχτα» φέρεται να τους απάντησε.
Χωρισμένη στα δύο
Στο σύνολο των συζητήσεων που κάναμε στη Νέα Σμύρνη, οι αναφορές για περιστατικά αυτού του χαρακτήρα φάνηκαν να περιορίζονται μόνο στο συγκεκριμένο κατάστημα. Ωστόσο, μας αναφέρθηκε ακόμη ότι η πλατεία είναι κατά κάποιο τρόπο χωρισμένη στα δύο, όπου στη μία πλευρά κάθονται κυρίως οι νέοι και στην άλλη οι μεγαλύτεροι σε ηλικία. Ταυτόχρονα, αρκετοί ηλικιωμένοι, όσο κάνει ακόμη καλό καιρό, επιλέγουν είτε να καθίσουν στα παγκάκια είτε να πάνε σε καφέ-αλυσίδες.
Ο ένας λόγος είναι οικονομικός. Η εξυπηρέτηση στην αλυσίδα κοστίζει λιγότερο, οπότε μπορούν μ’ έναν τρόπο να την αντέξουν καθημερινά. Ο άλλος είναι ότι νιώθουν άβολα σε κάποιες περιπτώσεις να κάτσουν κάπου όπου τους θεωρούν παράταιρους και τα συγκεκριμένα καταστήματα (των αλυσίδων) έτσι κι αλλιώς δεν έχουν άλλους πελάτες να κάθονται.
Κανονικές καφετέριες, όπως το Rusty Grail, δείχνουν να ενδιαφέρονται περισσότερο για τον τζίρο και την εικόνα που θέλουν να εκπέμπουν. «Σου λέει, θα κάτσει ο γέρος στο τραπέζι με την εφημερίδα και θα μου το κρατήσει για μια ώρα για να πιει μόνο έναν καφέ» σχολιάζει ένας από τους ανθρώπους που συναντήσαμε εκτός μαγαζιών, επιχειρώντας να περιγράψει τη λογική των επιχειρηματιών. Ταυτόχρονα, υπάρχει η αντίληψη ότι αν αρχίσουν να κάθονται οι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας πιο μαζικά στην καφετέρια, αυτή δεν θα επιλέγεται απ’ τον νεότερο κόσμο. Συνεπώς, ο ίδιος όπως και άλλοι έχουν επιλέξει να είναι «μέτοχοι στα παγκάκια». Εκεί τουλάχιστον ξέρουν πως πικρή κουβέντα δεν πρόκειται ν’ ακούσουν.
«Σε ηλικιωμένη που καθόταν στην είσοδο της πολυκατοικίας τής πήραν την καρέκλα»
Σε μια άλλη πλατεία, στην Αυδή του Μεταξουργείου, δεν συναντήσαμε πρόβλημα να καθίσουμε σε καφετέρια με τη Βούλα Πουλοπούλου, μέλος στο Δ.Σ. του Ενιαίου Δικτύου Συνταξιούχων, και τη Μαρία Τσομπανίδη, επίσης μέλος του φορέα. Συζητήσαμε για το πώς οι ίδιες έχουν βιώσει τον αποκλεισμό με κριτήριο την ηλικία, τις αιτίες που έχουν οδηγήσει στην παρούσα κατάσταση, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε ν’ αντιμετωπιστεί.
«Στην πολυκατοικία που μένω στα Ιλίσια ζει μια ηλικιωμένη 80 ετών, η οποία είναι μόνη της και σε διαμέρισμα που δεν διαθέτει μπαλκόνι. Οπότε η γυναίκα καθόταν στην είσοδο της πολυκατοικίας, που διαθέτει τραπεζάκι και καρέκλα, για να λέει καμιά κουβέντα με τους ενοίκους που περνάνε και να καλύπτει τη μοναξιά της. Ψευδαίσθηση ότι θα καλύψει τη μοναξιά της; Ναι, αλλά ένας αναγκαίος όρος επιβίωσης. Μετά δύο-τρεις μέρες η καρέκλα εξαφανίστηκε με το σκεπτικό ότι ενοχλούσε στην είσοδο... μια γριά της οποίας η μυρωδιά διαχέεται στην πολυκατοικία. Σε προσπάθεια να πειστούν οι ένοικοι να τη σεβαστούν, ο ένας μεταβίβαζε τις ευθύνες στον άλλον. “Αφού δεν τη θέλει ο τάδε, τι μπορώ να κάνω εγώ; Η πολυκατοικία πρέπει να είναι καθαρή”. Όταν αντικαταστάθηκε η καρέκλα από εμένα, την επόμενη μέρα είχε εξαφανιστεί και η δική μου καρέκλα και ουδείς ανέλαβε την ευθύνη της εξαφάνισης» περιγράφει η Μαρία σ’ ένα απ’ τα αρκετά παραδείγματα που έχει να επικαλεστεί.
«Απουσιάζω από το μοντέλο»
Η Βούλα, απ’ τη μεριά της, παρατηρεί ότι η κοινωνία μας δέχεται πράγματα και έχει υιοθετήσει αντιλήψεις που 10-20 χρόνια πριν δεν θα διανοούνταν. Ο λόγος είναι οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν για την αντιμετώπιση, υποτίθεται, της οικονομικής κρίσης κι έβαλαν στο στόχαστρο τους συνταξιούχους υλικά, μέσα απ’ τις περικοπές των συντάξεων, και ηθικά, μέσα απ’ την απαξίωσή τους. «Όσο βάθαινε η κρίση, ο καπιταλισμός επικεντρώθηκε στην πρώτη του αξία, τον ωφελιμισμό. Ό,τι του ήταν χρήσιμο του έδινε αξία για να κρατηθεί εκείνη τη στιγμή. Οι μεγάλοι, πέρα από τα φάρμακα που παίρνουν, δεν είναι τόσο καταναλωτικοί. Στην Ελλάδα σταμάτησε η παραγωγή κι έχουμε ένα εμπόριο που επεκτείνεται και σε πράγματα που θα μπορούσαμε να κάνουμε και χωρίς αυτά. Δεν είναι απαραίτητα για τη ζωή, είναι απαραίτητα όμως για να κρατηθεί το σύστημα. Αυτή η επιβίωση του συστήματος έφερε αυτό το μοντέλο, στο οποίο δεν χρειαζόμουν εγώ, γιατί εγώ δεν καταναλώνω τόσα πολλά πράγματα όσα ένας νέος άνθρωπος».
Ο ηλικιακός ρατσισμός εντοπίζεται σε διάφορες πτυχές της καθημερινότητας, προσθέτει με τη σειρά της η Μαρία. «Ας πούμε η έκφραση “εσείς ζήσατε τη ζωή σας, αφήστε μας κι εμάς να ζήσουμε” είναι πολύ συνηθισμένη και δεν της δίνουμε σημασία». Το αποτέλεσμα είναι όμως εκφράσεις όπως αυτή «να ακούγονται, να αναπαράγονται και στο τέλος να γίνονται αντιλήψεις».
Συμμετοχή στην παραγωγή
Η Βούλα πιστεύει ότι πρέπει οι ηλικιωμένοι να έχουν συμμετοχή στην παραγωγή σε μικρότερες δράσεις κλίμακας. «Ειδικά μια μικρή χώρα σαν κι εμάς που έχει και πάρα πολλούς ηλικιωμένους, αν τους αποβάλει απ’ τον κοινωνικό ιστό, δεν μπορεί να λειτουργήσει. Εμένα ο γιος μου είναι έξω, εγώ είμαι εδώ. Άρα πρέπει να προσφέρω. Εγώ τώρα τα βράδια που βλέπω τηλεόραση πλέκω μια ζακέτα της κόρης μου και λέει ο άντρας μου ότι αυτό μπορώ να το κάνω και επάγγελμα. Υπάρχουν δραστηριότητες, άλλος φτιάχνει χρυσαφικά, άλλος πλέκει πουλόβερ, άλλος ξέρει να κάνει λάδι, που μπορούν να κρατήσουν τον κόσμο ενεργό και χρήσιμο».
«Πρέπει να δοθεί το βάρος και στα εκπαιδευτικά προγράμματα» επισημαίνει η Μαρία, προτείνοντας, ας πούμε, «να υπάρχουν εκπαιδευτικές εξορμήσεις σε καφενεία. Όπου θα βρίσκονται άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας. Οπότε να κάνουν κάποιο μάθημα τα παιδιά εκεί και να βγάλουν συμπεράσματα, τι παρατήρησαν. Αν είχαμε παιδιά σ’ εκείνο το καφέ που ο μαγαζάτορας έδιωξε δύο ηλικιωμένους, θα γινόταν ένα θέμα συζήτησης».
Αμέσως να προσέξουν το άσπρο μαλλί
Ακόμα μία παρατήρηση είναι η έλλειψη αποδοχής της διαφορετικότητας, η οποία δεν αφορά μόνο τον ηλικιακό ρατσισμό, τονίζει η Μ. Τσομπανίδη. «Το σύστημα προβάλλει πρότυπα ομοιομορφίας, από την εμφάνιση και τον τρόπο διασκέδασης έως τον τρόπο που κάθεσαι στο καφέ, πόσο κάθεσαι, τι πίνεις και τι κάνεις. Αν έρθει κάποιος και καθίσει επί ώρες, είναι γιατί επιδιώκει τη συντροφιά. Δεν μπορεί τη μοναξιά κι ενώ μπορεί να είναι μόνος στο τραπέζι, παίρνει την αύρα απ’ το περιβάλλον, έχει μια επικοινωνία. Δηλαδή αν πήγαινα εγώ τώρα σ’ ένα μπαρ, βρε παιδί μου, γιατί μ’ αρέσει, μ’ αρέσει η μουσική, θέλω να δω νέους ανθρώπους, επειδή ο γιος μου είναι έξω. Ε, θα με κοιτάξουν περίεργα! Ιδίως με το άσπρο μαλλί. Δεν βλέπουν την ευελιξία που έχεις και την άνεση να συζητάς με τον άλλο. Αμέσως το άσπρο μαλλί».
