Είναι γνωστό ότι οι πραξικοπηματίες της 21ης Απριλίου δεν ήταν σκοτεινοί συνωμότες που εμφανίστηκαν από το πουθενά. Η δράση τους ήταν γνωστή στο στράτευμα και είχε την κάλυψη των κατά καιρούς ηγεσιών. Ο πυρήνας των απριλιανών σχηματίστηκε ως φράξια χαμηλόβαθμων αξιωματικών μέσα στον ΙΔΕΑ το 1951, όταν αρκετοί από αυτούς βρέθηκαν στη Σχολή Πυροβολικού ως ανθυπολοχαγοί. Ξαναβρέθηκαν στο Αρχηγείο του ΓΕΣ, όπου τους συγκέντρωσε ο στρατηγός Καρδαμάκης, ο στρατιωτικά άκαπνος τραμπούκος του Καραμανλή που οργάνωσε την εκλογική βία του 1961. Οι κυβερνήσεις του Κέντρου τους διέσπειραν σε απομακρυσμένες μονάδες, αλλά τους ξαναμάζεψε στην Αθήνα ο στρατηγός Σπαντιδάκης, άνθρωπος που τοποθετήθηκε επικεφαλής του Στρατού από το παλάτι. Αυτός τους έβαλε σε μονάδες προορισμένες για τον στρατιωτικό έλεγχο της Αθήνας: τα τεθωρακισμένα, τους Λόχους Ορεινών Καταδρομών, τη Σχολή Ευελπίδων.
Ο Παπαδόπουλος υπήρξε χαϊδεμένο παιδί της ΚΥΠ, υπεύθυνος να στήνει συνωμοσίες κατασκοπείας σε βάρος του ΚΚΕ, που από ένα σημείο και μετά στόχευαν και το Κέντρο. Αν και τα πήγε μάλλον άσχημα, η χειρότερη στιγμή του ήταν το σαμποτάζ στον Έβρο, όταν η συνωμοσία που «αποκάλυψε», προκαλώντας κύμα συλλήψεων στην Αθήνα, αποδείχτηκε σκευωρία και τον κατέστησε διαβόητο στο πανελλήνιο. Παρ’ όλο που για να αποσπάσει τις ομολογίες που ήθελε, είχε βασανίσει δύο στρατιώτες, όχι μόνο δεν εκδιώχτηκε από το στράτευμα, αλλά δεν ελέγχθηκε καν πειθαρχικά. Ο Σπαντιδάκης τον έφερε και αυτόν στην Αθήνα μαζί με τους άλλους. Όταν βαρέθηκαν να πιέζουν τους ανωτέρους τους για πραξικόπημα, όπως είχαν κάνει το 1956, το 1958, το 1963, το 1964 και το 1965, αποφάσισαν να κινηθούν μόνοι τους.
Η κυβέρνηση της 21ης Απριλίου
Μολονότι ο βασιλιάς αιφνιδιάστηκε, όπως και ολόκληρη η στρατιωτική ηγεσία, δεν δυσκολεύτηκε να βρει σημείο συνεννόησης με τους πραξικοπηματίες. Το ότι τα πράγματα πήγαν τελικά στραβά δεν τον αθωώνει από τη συναίνεση που έδωσε στην κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, όποια κι αν είναι η εκδοχή που παρουσίασε εκ των υστέρων. Πρώτος πρωθυπουργός της Χούντας δεν ήταν κάποιος συνταγματάρχης, αλλά ο πρόεδρος του Αρείου Πάγου, όπως αρμόζει σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που το έθνος καλείται να σοβαρευτεί. Ακόμα αρκετοί ανώτατοι δικαστικοί, διπλωμάτες, καθηγητές πήραν υπουργικές θέσεις. Ο υφυπουργός Εμπορίου της καταλυθείσας κυβέρνησης αναβαθμίστηκε σε υπουργό, το ίδιο και ο γενικός διευθυντής του υπουργείου Πρόνοιας. Ο ήδη αρχηγός ΓΕΣ Σπαντιδάκης πήρε το υπουργείο Εθνικής Άμυνας.
Αν ο βασιλιάς Κωνσταντίνος είχε κάνει ο ίδιος το πραξικόπημα, η κυβέρνηση δεν θα ήταν πολύ διαφορετική. Οι στενοί πραξικοπηματίες πήραν μόνο τέσσερα κομβικά υπουργεία. Το υπουργείο Συντονισμού (σημερινό υπουργείο Εθνικής Οικονομίας) με τον Μακαρέζο. Το Εσωτερικών με τον Παττακό. Το Βορείου Ελλάδος με τον Πατίλη, τον μόνο από τους συνωμότες που υπερηφανευόταν για τη θητεία του στα Τάγματα Ασφαλείας. Και το Προεδρίας, κομβικό για τη λειτουργία της κυβέρνησης, με τον Παπαδόπουλο. Αλλά η συνέχεια του κράτους στην πρώτη δικτατορική κυβέρνηση ήταν εμφανέστατη.
Τα πραγματικά κίνητρα του πραξικοπήματος
Τις παραμονές του πραξικοπήματος το πολιτικό περιβάλλον παρέμενε σταθερά επηρεασμένο από τις σεισμικές επιπτώσεις που είχαν προκαλέσει η εκτροπή του 1965 και η ανατροπή της νόμιμης κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου. Η λαϊκή αντίδραση που πήρε πρωτοφανείς διαστάσεις μετά την Αποστασία είχε καταλαγιάσει, αλλά ο δημοκρατικός κόσμος περίμενε την αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας στις βουλευτικές εκλογές που είχαν προγραμματιστεί για τις 28 Μαΐου 1967. Τα δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα ήταν σε κρίση. Ο μετριοπαθής αστός ηγέτης της ΕΡΕ Παναγιώτης Κανελλόπουλος βρισκόταν σε διαφορετικό μήκος κύματος από τους σκληρούς και πανίσχυρους μηχανισμούς της Δεξιάς, που απαιτούσαν επιστροφή του Καραμανλή, εκλογές βίας και νοθείας ή έστω επέμβαση του Στρατού για να μην χαθεί η εξουσία. Στην Ένωση Κέντρου, μια ριζοσπαστική τάση, ιδιαίτερα δημοφιλής στη βάση του κόμματος, είχε συσπειρωθεί γύρω από τον Ανδρέα Παπανδρέου και αμφισβητούσε σχεδόν ανοιχτά τη συμβιβαστική πολιτική της ηγεσίας. Εκτιμώντας πως έτσι διασφαλίζει την ομαλότητα, ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε συμφωνήσει με τον Κανελλόπουλο τον σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας όποιο κι αν ήταν το αποτέλεσμα. Όμως ο αρχηγός του Κέντρου είχε υπερβεί ήδη τα 80 και αδιαφιλονίκητος φυσικός του διάδοχος ήταν ο γιος του. Και η υπαγωγή του κόμματος στον έλεγχο του Ανδρέα Παπανδρέου ήταν μια προοπτική που δημιουργούσε ανησυχία όχι μόνο στο παλάτι και στον Στρατό, αλλά και στον αμερικανικό παράγοντα.
Το σχέδιο «Προμηθέας»
Υπό αυτή την οπτική, ένα στρατιωτικό πραξικόπημα ήταν καλοδεχούμενο ανεξάρτητα από το ποιοι θα προλάβαιναν να το κάνουν πρώτοι. Η αποτροπή των πολιτικών εξελίξεων ήταν ο προφανής λόγος, αλλά δεν μπορούσε να δικαιολογήσει επέμβαση του Στρατού. Έτσι εφευρέθηκε το παραμύθι του κομμουνιστικού κινδύνου, κάποιας επαναστατικής εξέγερσης που δήθεν σχεδίαζε το ΚΚΕ. Απέναντι σ’ αυτή την υποτιθέμενη εξέγερση, οι πραξικοπηματίες ενεργοποίησαν το σχέδιο «Προμηθέας», που υπήρχε ήδη στα συρτάρια του ΓΕΣ. Είχε καταστρωθεί από τη CIA και την ΚΥΠ και προέβλεπε μαζικές συλλήψεις στελεχών και ενεργών οπαδών της Αριστεράς σε περίπτωση που κάτι τέτοιο κρινόταν αναγκαίο για λόγους εθνικής ασφάλειας. Η εκτροπή, λοιπόν, βρισκόταν στα επιτελικά σχέδια του κράτους για ώρα ανάγκης πολύ πριν αποφασίσουν οι απριλιανοί να εκμεταλλευτούν τις περιστάσεις.
Ετσι, μαζί με τον Στρατό, βγήκε στους δρόμους και η αστυνομία, που άρχισε να συλλαμβάνει αριστερούς και να τους μαζεύει στα τμήματα, ανάμεσά τους βουλευτές, δημάρχους, δημοσιογράφους, στελέχη της ΕΔΑ και πρώην πολιτικούς κρατούμενους. Στην Αθήνα μεταφέρθηκαν με καμιόνια στον Ιππόδρομο και στο γήπεδο της ΑΕΚ. Στοιβαγμένοι σε άθλιες και εξευτελιστικές συνθήκες, χωρίς προσωπικά είδη, χωρίς φαγητό και νερό, κρατήθηκαν εκεί για μέρες. Στον Ιππόδρομο δολοφονήθηκε εν ψυχρώ, με δύο σφαίρες εξ επαφής, ο 45χρονος Παναγιώτης Ελής, αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης και πρώην εκτοπισμένος στον Αϊ-Στράτη. Για το βάρβαρο αυτό έγκλημα ο ανθυπίλαρχος Κ. Κώτσαρης καταδικάστηκε μετά την πτώση της Χούντας σε έξι χρόνια φυλάκιση. Επίσης, κάποιοι από τους κρατούμενους ξυλοκοπήθηκαν άγρια προς εκφοβισμό των υπολοίπων. Ανάμεσά τους ήταν ο ηγέτης της ΕΔΑ Ηλίας Ηλιού, 63 ετών τότε, με σοβαρά προβλήματα υγείας.
Η Γυάρος
Μετά από μερικές μέρες, 1.200 κρατούμενοι μεταφέρθηκαν με δύο μεταγωγικά πλοία του Πολεμικού Ναυτικού στη Γυάρο. Σ’ αυτό το έρημο νησί του Αιγαίου είχε χτιστεί κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου, με εργασία κρατουμένων και τεράστια οικονομικά σκάνδαλα, ένα μεγάλο κτήριο φυλακών. Οι φυλακές της Γυάρου, όπου οι συνθήκες διαβίωσης ήταν άθλιες, είχαν καταργηθεί για ανθρωπιστικούς λόγους το 1952 και είχαν ξαναλειτουργήσει το 1955 ως αντίποινα για την απόδραση των 27 κρατουμένων κομμουνιστών από τα Βούρλα. Καταργήθηκαν ξανά το 1961 μετά από διεθνή κατακραυγή: η λειτουργία φυλακών σε απομονωμένο νησί -η Γυάρος διέθετε μάλιστα και έξτρα ακτίνα απομόνωσης- αντιμετωπιζόταν από την Ευρώπη ως βαρβαρότητα που αντιστοιχούσε στην εποχή των ναπολεόντιων πολέμων. Οι κρατούμενοι που βρέθηκαν εκεί το 1967 είχαν να αντιμετωπίσουν τόνους σκόνης, ολοκληρωτική έλλειψη μέσων διαβίωσης, σίτισης και ιατροφαρμακευτικού υλικού, σάπιες δεξαμενές νερού. Λίγο αργότερα άρχισαν να φτάνουν στη Γυάρο κρατούμενοι από όλη την Ελλάδα, πολλοί από αυτούς κλεισμένοι για μέρες στα αμπάρια των πλοίων, που έπιαναν σε σειρά από λιμάνια για να τους παραλάβουν.
Υπολογίζεται ότι η δικτατορία συγκέντρωσε εκεί γύρω στους 7.500 ανθρώπους, τους μισούς από όσους είχαν εκτοπιστεί εκεί κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Ανάμεσά τους ήταν πολλοί ηλικιωμένοι, ανάπηροι και βαριά άρρωστοι, ενώ υπήρχαν και 300 γυναίκες. Καθώς η χωρητικότητα του κτηρίου των φυλακών ήταν μόνο για 1.000 κρατούμενους, στήθηκαν ξανά οι σκηνές που κυριαρχούσαν στο νησί κατά την περίοδο 1947-1949.
Η επαναλειτουργία της Γυάρου ήταν άλλο ένα στοιχείο της συνέχειας του κράτους. Η ύπαρξη του στρατοπέδου όμως έγινε γνωστή στο εξωτερικό, προκαλώντας σοβαρή ζημιά στο πρόσωπο του στρατιωτικού καθεστώτος. Η διεθνής απαίτηση να μεταφερθούν οι κρατούμενοι σε κατοικημένο μέρος υποχρέωσε τη Χούντα να τους μετακινήσει σε δύο στρατόπεδα της Λέρου, μια παλιά ιταλική βάση στο Παρθένι και στις Σχολές Φρειδερίκης στο Λακκί. Στη Γυάρο απέμειναν 600 άντρες και 230 γυναίκες που το φθινόπωρο του 1968 μετήχθησαν στον Ωρωπό και στην Αλικαρνασσό αντίστοιχα. Αλλά η χούντα του Ιωαννίδη επρόκειτο να τις χρησιμοποιήσει ξανά.
