One can prove or refute anything at all with words. Soon people will perfect language technology to such an extent that they’ll be proving with mathematical precision that twice two is seven.
Anton Pavlovich Chekhov (1860-1904)
Ο καθηγητής του τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Επιστήμης Υπολογιστών του ΜΙΤ Κωνσταντίνος Δασκαλάκης σε μια πρόσφατη συνέντευξή του επισήμανε μεταξύ άλλων πως η τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί ένα στοίχημα που έβαλε ο άνθρωπος με τη δαρβινική θεωρία. Σίγουρα, ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες η τεχνολογική ανάπτυξη αποτελεί την κύρια πρωταγωνίστρια των ζωών μας, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η αυτοματοποίηση των εργασιών μας αποτελεί πια μια διαδικασία που συντελείται καθημερινά και αδιάλειπτα. Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, έρχεται να επιταχύνει την εξάπλωση της τεχνητής νοημοσύνης και των ρομποτικών μηχανών στην ανθρώπινη ζωή και στην παγκόσμια αγορά, αλλάζοντας άρδην τους μέχρι τώρα γνωστούς κανόνες του παιχνιδιού. Η αλλαγή που συντελείται είναι πολυεπίπεδη και οι συνέπειές της πολυσήμαντες, πολλές εκ των οποίων παραμένουν ακόμη αδιευκρίνιστες, καθώς το κεντρικό ερώτημα: οι μηχανές έχουν ξεπεράσει τον άνθρωπο απασχολεί εντόνως –και δικαίως– φιλοσοφικές και μη συζητήσεις. Το debate άνθρωπος νs. μηχανές μαίνεται, χωρίς να χάνει λεπτό το ενδιαφέρον του. Η πρόκληση είναι μπροστά μας!
Η σχέση ανθρώπου-τεχνητής νοημοσύνης αποτελεί την ύψιστη απόδειξη της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού μέσα στις χιλιετίες. Από την Εποχή του Λίθου, όπου οι άνθρωποι εφηύραν λίθινα τεχνουργήματα και κατασκεύασαν το πρώτο μαχαίρι ή δόρυ, ώστε να πιάνουν με μεγαλύτερη ευκολία τα θηράματά τους, έως και τα mini robots που υπάρχουν μέσα στα σπίτι μας, η μακρόχρονη πολιτισμική εξέλιξη μαρτύρα τη κοπιώδη προσπάθεια του ανθρώπινου είδους για εξέλιξη. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι η ανάπτυξη του εγκεφάλου έπεται της κατασκευής εργαλείων, σύμφωνα με τις μελέτες της ανθρωπολογίας του 20ού αιώνα. Ο Dusek υποστήριξε χαρακτηριστικά ότι ο Homo Habilis (ο Επιδέξιος Άνθρωπος) προηγήθηκε του Homo Sapiens Sapiens (του Ανθρώπου της Σύγχρονης Εποχής), πιο απλά ότι η τεχνολογία προήγαγε τη λειτουργικότητα του εγκεφάλου. Όμως, παρά την πρόοδο που έχει συντελεστεί, η αυτοματοποίηση των εργασιών, δημιούργησε έναν νέο κοινωνικό και δη εργασιακό τοπίο, με άγνωστες μέχρι πρότινος συνέπειες. Η τεχνολογική πρόοδος είναι αναμφισβήτητα ένα ανθρώπινο προχώρημα, όμως ταυτόχρονα αποτελεί και την «αχίλλειο πτέρνα» μας.
Το βιβλίο Μεταξύ Λόγου και Εμπειρίας (2010) του Αμερικανού φιλοσόφου Andrew Feenberg, σε ένα άρτιο μεταφραστικό αποτέλεσμα από τον Γιάννη Περπερίδη και τις εκδόσεις Ροπή, διαγράφει μια κριτική πορεία σκέψης, διασχίζοντας κορυφαίους σταθμούς στη φιλοσοφία της τεχνολογίας. Ο φιλόσοφος στο παρόν έργο του αναφέρεται στην τεχνολογική ορθολογικότητα, καθώς και στις κοινωνικοπολιτικές της συνέπειες με όρους πολιτικής κυριαρχίας στις σύγχρονες μηχανοποιημένες κοινωνίες. Ο κεντρικός άξονας αφορά τη διαλεκτική σχέση μεταξύ ορθολογικότητας και τεχνολογίας. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνεται στο όγδοο κεφάλαιο «οι νεωτερικές κοινωνίες λέγεται πως είναι ορθολογικές με έναν ιδιαίτερο τρόπο που τις διακρίνει από τις προνεωτερικές. Οι θεωρίες του εξορθολογισμού και του εκμοντερνισμού τοποθέτησαν αυτήν την διάκριση στην καρδία της κοινωνικής σκέψης του 20ού αιώνa, αν και η ορθολογικότητα εκείνων των κοινωνιών διέφερε από τη σημερινή επιστημονική έννοια του όρου». Η επιλογή αυτή δεν είναι τυχαία, ο σκοπός είναι διττός: αφενός η ανάδειξη των επιμέρους ζητημάτων, τα οποία ανάγονται στο αρχικό δίπολο και αφετέρου η υπενθύμιση του τελικού σκοπού του παρόντος βιβλίου, ο οποίος δεν είναι άλλος από την ανάληψη της ευθύνης των ανθρώπων στην σημερινή κατεξοχήν τεχνολογική εποχή, ως ενεργών κοινωνικών υποκειμένων.
Αναμφισβήτητα, η ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει συμβάλλει καθοριστικά στην ανάδειξη «αόρατων» ζητημάτων. Ειδικά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έδωσαν πραγματικό χώρο να αρθρώσουν φωνή κάποιες πληθυσμιακές ομάδες που βρίσκονταν και εν μέρει εξακολουθούν να βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας. Χάρη στα διάφορα κοινωνικά μέσα, οι ομάδες αυτές κατάφεραν να γίνουν ορατές, να μοιραστούν το βίωμα τους και να επικοινωνήσουν τα αιτήματά τους, ασκώντας παράλληλα ενεργή κριτική στο -συχνά αδυσώπητο- καπιταλιστικό και πατριαρχικό σύστημα παραγωγής. Το τέταρτο κύμα του φεμινισμού έκανε αισθητή την παρουσία του μέσω των ενεργών λογαριασμών συλλογικοτήτων και ατόμων στα δημοφιλή κοινωνικά μέσα δικτύωσης, δεν είναι άλλωστε λίγες οι φορές που φεμινιστικές ομάδες οργάνωσαν συγκεντρώσεις και πορείες διαμαρτυρίας μέσω του διαδικτύου, με απώτερο σκοπό να προβληθούν τα αιτήματα και οι διεκδικήσεις του κινήματος. Η πρόσφατη εξέγερση των γυναικών στο Ιράν, με αφορμή τον αναίτιο θάνατο της Masha Amini, αποτελεί ένα έξοχο παράδειγμα θετικής χρήσης των σύγχρονων μέσων. Η διασπορά της είδησης και συνακόλουθα της κινητοποίησης συνεπήρε μεγάλο μέρος της ιρανικής κοινωνίας και ιδιαίτερα τον φοιτητικό πληθυσμό, ο οποίος κατέβηκε στους δρόμους διαμαρτυρόμενος για τους αυταρχικούς νόμους που επιβάλλονται ειδικά στον γυναικείο πληθυσμό, ο οποίος ζει σε καθεστώς πλήρους ανελευθερίας και αποστέρησης θεμελιωδών δικαιωμάτων. Την δυναμική προσπάθεια αυτή του ιρανικού λαού, η οποία έχει συμπληρώσει ήδη έξι μήνες, προσπάθησε να αναχαιτίσει το απολυταρχικό καθεστώς, επιβάλλοντας μεταξύ άλλων ποινές θανάτου δια απαγχονισμού[1] και περιορισμό πρόσβασης σε ορισμένα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Πριν όμως προβούμε σε περαιτέρω ανάλυση του περιεχομένου του βιβλίου Μεταξύ Λόγου και Εμπειρίας, θα ήταν χρήσιμη μια αναφορά στο συνολικότερο έργο του Andrew Feenberg, το οποίο αν και περιλαμβάνει φιλοσοφικά δοκίμια, απευθύνεται στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Ο Αμερικανός φιλόσοφος είναι ένας από τους πολυγραφότερους εκπρόσωπους της σύγχρονης κριτικής σχολής. Έχει ήδη συγγράψει τέσσερα βιβλία (Κριτική Θεωρία της Τεχνολογίας [1991], Εναλλακτική Νεωτερικότητα [1995], Διερωτώμενοι για την Τεχνολογία [1999] και Μετασχηματίζοντας την Τεχνολογία [2002]) προσεγγίζοντας την καλπάζουσα ανάπτυξη της τεχνολογίας υπό κριτική σκοπιά και διερωτώμενος συνεχώς για τις επιπτώσεις της: Στο συλλογικό επίπεδο για τις επιπτώσεις της στον τρόπο οργάνωσης των κοινωνιών και στις διαδικασίες λήψης πολιτικών αποφάσεων· και στο ατομικό επίπεδο για τις επιπτώσεις της στην ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη.
Συγκεκριμένα, ο Feenberg στο έργο του Κριτική Θεωρία της Τεχνολογίας (1991) αναφέρεται στο θεωρητικό υπόβαθρο της Κριτικής Θεωρίας της Τεχνολογίας, η οποία περιλαμβάνει ζητήματα, όπως η αναζήτηση των θεωρητικών θεμελίων της τεχνολογικής ορθολογικότητας, θεωρία που ο ίδιος αναπτύσσει και ονομάζει «θεωρία της εργαλειοποίησης», καθώς και η δυνατότητα αντίστασης στη σύγχρονη τεχνολογική και ψηφιακή διαμόρφωση της υποκειμενικότητας μέσα από τις τεχνολογίες ελέγχου. Η θεωρία της εργαλειοποίησης αποτυπώνει την κοινωνική διάσταση των κριτικών προσεγγίσεων της φιλοσοφίας της τεχνολογίας από τον Karl Marx, τον Herbert Marcuse, τον Martin Heidegger, τον Jacques Ellul, τον Michel Foucault έως και τον Bruno Latour, με έμφαση στην εμπειρική διάσταση των επιπτώσεων της τεχνολογίας.
Η τεχνολογική ανάπτυξη δεν συνίσταται σε μια ουδέτερη και γραμμική πορεία, η οποία αποτιμάται βάσει της απόδοσης του εκάστοτε τεχνουργήματος. Η θέση του αυτή δηλώνει μια διαφορετική προσέγγιση της τεχνολογικής νεωτερικότητας από την αξιακή ουδετερότητα του Max Weber. Η συγκεκριμένη παραδοχή δίνει τη δυνατότητα, το άνοιγμα για διαφορετικές και σύνθετες ερμηνείες. Όταν αντιληφθούμε τον τεχνολογικό ντετερμινισμό ως μία μόνο από τις δυνατές οντολογικές προσεγγίσεις της τεχνολογίας, τότε καθίσταται δυνατή η ανάδυση νέων προσλήψεων της τεχνολογικής ανάπτυξης, οι οποίες θα άρουν τους μέχρι τώρα θεωρητικούς και πρακτικούς περιορισμούς, θα ανοίξουν το δρόμο για εναλλακτικές οντολογικές προσεγγίσεις, οι οποίες με τη σειρά τους δύνανται να συμβάλλουν ουσιαστικά στον δημοκρατικό εξορθολογισμό των τεχνολογιών.
Ο δημοκρατικός μετασχηματισμός των τεχνολογιών απαιτεί δρώντα υποκείμενα, τα οποία είναι σε θέση να αμφισβητούν την εκάστοτε κατεστημένη κοινωνικοπολιτική συνθήκη. Η απουσία κριτικής σκέψης και δράσης των υποκειμένων οδηγεί προοδευτικά στην αποξένωση τους από τον πραγματικό εαυτό τους. Ο Herbert Marcuse στο άρθρο του Μερικές Κοινωνικές Επιπτώσεις της Σύγχρονης Τεχνολογίας σημειώνει ότι η προοδευτική ενσωμάτωση των ανθρώπων στο ισχύον καταπιεστικό σύστημα πραγματώνεται μέσα από τις αυτοματοποιημένες διεργασίες της βιομηχανικής κοινωνίας. Ειδικότερα, οι άνισοι κανόνες θέσμισης των κοινωνικών σχέσεων καθρεφτίζονται στο σύστημα παραγωγής, το οποίο έχει δομηθεί επί τη βάσει καπιταλιστικών και πατριαρχικών κανόνων. Ο τεχνολογικός εξορθολογισμός που να αναπτύσσεται εντός των ανελεύθερων παραγωγικών δομών, επιτείνει την υποταγή των υποκειμένων στο κυρίαρχο σύστημα και εντείνει τα μέσα αύξησης της παραγωγής εις βάρος των εργαζομένων. Δυστυχώς, αντί η τεχνολογία να συμβάλλει στην προώθηση και ενίσχυση αξιοπρεπών και ίσων όρων εργασίας, καταλήγει τελικά να αποτελεί ένα ακόμη μέσο επικράτησης των ανελαστικών όρων της καπιταλιστικής οργάνωσης της εργασίας. «Η τεχνολογία», γράφει o Marcuse στο γνωστό του έργο Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος (1964), «αντί να απελευθερώνει το προλεταριάτο, συμβάλλει στην υποδούλωσή του». Πιο απλά, αντί η τεχνολογία να αποτελέσει το σύγχρονο μέσο καθολικής κινητοποίησης, με απώτερο σκοπό την εξυγίανση των μέσων παραγωγής, αντίθετα συμβάλλει στην διαιώνιση των ανισοτήτων.
Η μετάβαση από τη φαταλαστική δυστοπική σε μια κοινωνικά ορθολογική προσέγγιση των τεχνολογιών πρέπει να προκύψει, κατά τον Feenberg, μέσω δημοκρατικών διεργασιών. Ήδη στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου Μεταξύ Λόγου και Εμπειρίας υποστηρίζεται ότι η μετάβαση από τον τεχνολογικό ντετερμινισμό στον δημοκρατικό εξορθολογισμό των τεχνολογικών μέσων προϋποθέτει την ενεργή συμμετοχή των πολιτών στην διεκδίκηση ίσων όρων πρόσβασης και χρήσης των τεχνουργημάτων. Η συλλογική κινητοποίηση και δράση θα αποτελέσει το μοχλό αλλαγής, ο οποίος σε τελικό επίπεδο αφενός θα αποτυπωθεί στη κείμενη νομοθεσία, κοινώς θα ενσωματωθεί στο τρέχον αστικό νομικό σύστημα και, αφετέρου, θα εισέλθει με τη μορφή αξιών μεταφρασμένων σε τεχνικές προδιαγραφές στο σχεδιασμό των ίδιων των τεχνουργημάτων. Η διάσταση της άμεσης δημοκρατίας απαλλαγμένης από τα γραφειοκρατικά γρανάζια και την αντιπροσωπευτική διαδικασία είναι ξεκάθαρη στη προσέγγιση του φιλοσόφου. Η ισχυρή διαμορφωτική επίδραση της τεχνοεπιστήμης δεν αφήνει περιθώρια διατήρησης της παρούσας, εν πολλοίς ξεπερασμένης δικαιικής συνθήκης. Το δίκαιο καλείται να αναδιαμορφώσει το παρόν δυσκίνητο και απαρχαιωμένο σύστημα, το οποίο απέχει από τις σύγχρονες διεκδικήσεις των κινημάτων και τελικά επιτείνει το καθεστώς ανισονομίας. Η ανάγκη επαφής το δικαίου με τον παλμό των κοινωνικών εξελίξεων δύναται να προκύψει μέσω μιας αναστοχαστικής διαδικασίας με απώτερο σκοπό, μεταξύ άλλων, τη θέσπιση αντιμονοπωλιακής νομοθεσίας για τους τεχνολογικούς «κολοσσούς», οι οποίοι έχουν διαμορφώσει μια άκρως επικερδή συνθήκη για τις εταιρίες τους, μετατρέποντας τις προσωπικές πληροφορίες από αγαθό σε εμπορικό προϊόν.
Η Ειρήνη Π. Περπερίδου είναι πτυχιούχος του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας ΑΠΘ, με ειδίκευση στη Γλωσσολογία και της Νομικής ΑΠΘ. Κατέχει τον πρώτο μεταπτυχιακό τίτλο του Προγράμματος Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Δικαίου της Νομικής ΑΠΘ, με θέμα διπλωματικής εργασίας «Το δικαίωμα στην αξιοπρεπή εργασία». Το 2021 ίδρυσε την ομάδα GEA (Gender Equality Assembly), με σκοπό την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση σχετικά με ζητήματα φύλου (www.geaassembly.com). Σήμερα, είναι μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο Πρόγραμμα Θεωρία Δικαίου και Διεπιστημονικές Σπουδές στη Νομική ΑΠΘ και στο Πρόγραμμα Μεθοδολογία του Φύλου του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
[1] Σύμφωνα με το Ακτιβιστικό Ειδησεογραφικό Πρακτορείο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Ιράν (HRANA: Humans Right Activists News Agency) υπολογίζεται ό,τι ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους, λόγω της συμμετοχής τους στις διαδηλώσεις κατά του αυταρχικού καθεστώτος, ξεπερνά τους τριακόσιους, στο BBC τελευταία πρόσβαση 26.03.2023.
