Live τώρα    
17°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
13.4°C18.7°C
3 BF 63%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
12.0°C16.9°C
1 BF 66%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
14.3°C16.6°C
2 BF 61%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
14 °C
13.8°C18.0°C
2 BF 62%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
10 °C
9.9°C14.6°C
2 BF 76%
Επιστημονικά δεδομένα και η ανώδυνη επιστήμη
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Επιστημονικά δεδομένα και η ανώδυνη επιστήμη

Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει διαμορφωθεί τόσο βαθιά από την επιστήμη και την τεχνολογία ώστε άνθρωποι που έζησαν πριν μόλις έναν αιώνα θα έβρισκαν τον κόσμο μας ακατανόητο. Για αυτό το λόγο, η κατανόηση των επιστημονικών μεθόδων, της ιστορίας τους και της λειτουργίας τους μέσα σε ένα κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο έχει μεγάλη σημασία. Το ζήτημα δεν αφορά μόνο τη δυνατότητα του σύγχρονου ανθρώπου να παρακολουθεί τις εξελίξεις αλλά και την υποχρέωσή του να είναι ενεργός πολίτης.

Ο Carl Sagan, στην τελευταία του τηλεοπτική συνέντευξη το 1996 αναφέρει χαρακτηριστικά (σε ελεύθερη μετάφραση):

«Ζούμε σε μια εποχή βασισμένη στην επιστήμη και την τεχνολογία, με τρομερές τεχνολογικές δυνατότητες. Αν δεν τα κατανοούμε, ως κοινό, τότε ποιος παίρνει τις αποφάσεις για την επιστήμη και την τεχνολογία;»

Σύμφωνα με τον Sagan, «αυτό το εύφλεκτο μίγμα άγνοιας και ισχύος θα σκάσει στα μούτρα μας», ενώ συνεχίζει, δίνοντας έναν πολύ ενδιαφέρων ορισμό της επιστήμης, επισημαίνοντας ταυτόχρονα άλλον έναν κίνδυνο.

«Η επιστήμη είναι κάτι περισσότερο από ένα σώμα γνώσης, είναι ένας τρόπος σκέψης. Ένας τρόπος σκεπτικής επερώτησης του Σύμπαντος, έχοντας μια πολύ βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης σφαλερότητας. Αν δεν είμαστε ικανοί να επερωτούμε εκείνους που μας λένε ότι κάτι είναι αληθές, να είμαστε σκεπτικοί απέναντι σε αυτούς που έχουν την εξουσία, τότε είμαστε έρμαια του κάθε πολιτικού ή θρησκευτικού τσαρλατάνου».

...κάτι περισσότερο από ένα σώμα γνώσης

Αν και η απάντηση στο ερώτημα τι είναι επιστήμη δεν είναι τόσο απλή, μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι είναι κάτι περισσότερο από τις πληροφορίες και τα δεδομένα που έχει συσσωρεύσει και αποδείξει η επιστημονική κοινότητα. Έστω και μικρή ενασχόληση με την έρευνα είναι αρκετή για να γνωρίζει κανείς ότι ένας αριθμός, είτε αντιπροσωπεύει μια μέτρηση ή ένα αποτέλεσμα, δεν έχει τίποτα να πει αν δεν ληφθούν υπόψη η μέθοδος που παρήγαγε τη μέτρηση, τα όρια ευαισθησίας της, οι αδυναμίες της και το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η επεξεργασία του.

Το γεγονός αυτό δεν αφορά μόνο την επιστήμη ως τεχνική. Συχνά η λήψη αποφάσεων για τη χάραξη πολιτικών και την αντιμετώπιση κρίσεων βασίζονται σε επιστημονικά δεδομένα. Τα δεδομένα αυτά δεν μπορεί να είναι απλώς πληροφορίες ή αλήθειες. Είναι συμπεράσματα βασισμένα σε συγκεκριμένες αναλύσεις, τα οποία γίνονται αποδεκτά όταν η συλλογιστική και η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε έχουν τεκμηριωθεί επαρκώς και είναι ορθά με βάση τα κριτήρια της επιστημονικής κοινότητας. Η εργασία των επιστημόνων είναι καταρχήν ανοιχτή σε κριτική και θεωρείται επιστημονικό αποτέλεσμα μόνο όταν έχει έρθει αντιμέτωπη με αυτή την κριτική, μέσω της αξιολόγησης από ομότιμους κριτές (peer review), δηλαδή από μέλη της ίδιας κοινότητας και όχι από κάποια αφηρημένη αυθεντία.

Επειδή οι πολιτικές αποφάσεις που στηρίζονται σε επιστημονικά δεδομένα αφορούν τις κοινωνίες στις οποίες εφαρμόζονται, απαιτούν και τη συναίνεσή τους, όπως άλλωστε όλες οι αποφάσεις που λαμβάνονται στα πλαίσια των δημοκρατικών πολιτευμάτων. Η συναίνεση, όμως, δεν χτίζεται μόνο πάνω στην παράθεση γεγονότων και δεδομένων, απαιτεί τεκμήρια. Επομένως στην δικαιολόγηση μιας απόφασης δεν αρκεί να χρησιμοποιούνται μόνο τα δεδομένα, αλλά να συμπεριλαμβάνεται και η σκιαγράφηση των λόγων που καθιστούν έγκυρα αυτά τα δεδομένα.

Όσοι ισχυρίζονται ότι οι αριθμοί είναι απόλυτοι και αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα χωρίς να είναι διαφανείς ως προς τις μεθόδους που παρήγαγαν αυτούς τους αριθμούς είτε δεν έχουν σχέση με την επιστήμη ή την χρησιμοποιούν ως πρόφαση.

...ένας τρόπος σκέψης, ένας τρόπος σκεπτικής επερώτησης του Σύμπαντος

Ξεκινάμε από την παραδοχή ότι υπάρχει ένας κόσμος, ο οποίος μπορεί να κατανοηθεί στα ανθρώπινα πλαίσια. Όλα τα επιστημονικά δεδομένα παράγονται πάνω στην παραδοχή ότι υπάρχει ένα σύστημα προς μελέτη. Θεωρούμε δεδομένο ότι δεν γνωρίζουμε κάποια πράγματα και ότι μπορούν να τεθούν ερωτήματα με νόημα, η επιστημονική διερεύνηση των οποίων μπορεί να οδηγήσει σε νέα γνώση και νέα ερωτήματα.

Η κριτική αντιμετώπιση του κόσμου και όχι η τυφλή αποδοχή μη τεκμηριωμένων αποτελεσμάτων ή μιας νέας πληροφορίας είναι προαπαιτούμενα για την ορθότητα μιας μεθόδου. Στα πλαίσια των επιστημών, η αμφισβήτηση κατεστημένων απόψεων γίνεται συνεχώς, ακούσια ή εκούσια. Όμως ο Sagan, ο deGrasse Tyson και άλλοι τονίζουν τη σημασία της κριτικής σκέψης και της αμφισβήτησης απέναντι σε κάθε είδους αυθεντία.

Μήπως όμως η καλλιέργεια μιας στάσης αμφισβήτησης είναι υπονομευτική και για την ίδια την επιστήμη; Μήπως με αυτό τον τρόπο ωθούμε το κοινό σε ψευδοεπιστημονικές απόψεις; Άλλωστε, οι τελευταίες χτίζονται ακριβώς πάνω στην αμφισβήτηση κατεστημένων απόψεων και μέρους της επιστημονικής κοινότητας. Η απάντηση σε έναν τέτοιο προβληματισμό είναι ξεκάθαρα αρνητική. Η αμφισβήτηση, όπως και κάθε κριτική αντιμετώπιση, δεν μπορεί να οδηγούν σε τυφλή αποδοχή των εναλλακτικών προτάσεων. Αντίθετα, είναι μια δυναμική και επίπονη διαδικασία, η οποία διέπεται από κανόνες και με την οποία ελέγχουμε παλαιές και νέες απόψεις. Με άλλα λόγια, εάν τα κίνητρά μας για να αποδεχτούμε μια αμφιλεγόμενη άποψη είναι η αμφισβήτηση, τότε, θα πρέπει να τεθεί υπό αμφισβήτηση και με τους ίδιους όρους η ίδια η άποψη που καλούμαστε να πιστέψουμε. Κατά τη διαδικασία αυτή θα πρέπει να είμαστε πιο αυστηροί απέναντι στις απόψεις που μας δίνουν ικανοποίηση.

Η ανθρώπινη σφαλερότητα.

Και κάπως έτσι οδηγούμαστε στην ανθρώπινη σφαλερότητα. Συνοπτικά η ανθρώπινη σφαλερότητα θα μπορούσε να περιλαμβάνει τους περιορισμούς ως προς το τι μπορεί να μετρηθεί και να παρατηρηθεί, καθώς επίσης και τη μεροληψία που οφείλεται στις προτιμήσεις και προκαταλήψεις που όλοι μας έχουμε. Όλοι έχουμε την τάση να «προτιμούμε» τις απόψεις με τις οποίες ήδη συμφωνούμε και το ίδιο ισχύει και για τους επιστήμονες. Οι ίδιοι ως μέλη ερευνητικών ομάδων μπορεί να έχουν την τάση να μεροληπτούν απέναντι σε απόψεις συναδέλφων. Επιπλέον, πολλοί θεσμοί και μηχανισμοί εντός των επιστημονικών κοινοτήτων ενδέχεται να μην λειτουργούν κατά το βέλτιστο τρόπο, όπως άλλωστε συμβαίνει με κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα.

Μήπως, όμως, προβάλλοντας τους περιορισμούς αυτούς υπονομεύουμε και πάλι την επιστήμη; Και πάλι η απάντηση είναι αρνητική. Στα πλαίσια της επιστημονικής μεθόδου οι περιορισμοί αυτοί δεν παραβλέπονται αλλά αναγνωρίζονται και ελέγχονται. Ο επιστήμονας έχει υποχρέωση, ιδανικά, να είναι ιδιαίτερα αυστηρός απέναντι στις θεωρίες που προτιμάει και να λαμβάνει υπόψη τους περιορισμούς των μεθόδων και θεωριών που εφαρμόζει και εξετάζει. Η αναγνώριση αυτών των περιορισμών είναι το πρώτο σημαντικό βήμα για την αντιμετώπισή τους και λαμβάνονται υπόψη στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων.

Η ύπαρξη περιορισμών στην επιστημονική γνώση δεν δικαιολογεί την τυφλή αποδοχή οποιασδήποτε παράλογης ιδέας. Οι ίδιοι περιορισμοί και προδιαθέσεις ισχύουν και στην περίπτωση των εναλλακτικών ιδεών. Γνωρίζοντας το κοινό αυτές τις προδιαθέσεις έχει στη διάθεσή του ακόμη ένα εργαλείο ελέγχου της εγκυρότητας μιας άποψης.

Ο κίνδυνος μιας ανώδυνης επιστήμης

Ο Carl Sagan θεωρεί απαραίτητη την κατανόηση της επιστήμης όχι απλώς ως σύνολο πληροφοριών και επιτευγμάτων αλλά κυρίως ως τρόπου σκέψης και αμφισβήτησης της αυθεντίας. Με αυτό το εφόδιο, ένας πολίτης έχει τη δυνατότητα να συμμετέχει ενεργά στη λήψη αποφάσεων που αφορούν το μέλλον του, να κρίνει και να επιλέγει πολιτικές και εκπροσώπους στα πλαίσια ενός τεχνοεπιστημονικού πολιτισμού.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στα 25 περίπου χρόνια από το θάνατο του Sagan, ο χώρος που καταλαμβάνει η επιστημονική επικαιρότητα έχει αυξηθεί σημαντικά και τα επιστημονικά και τεχνολογικά νέα παρουσιάζονται σχεδόν καθημερινά σε δελτία ειδήσεων, διαδίκτυο και έντυπα μέσα. Ταυτόχρονα η βελτίωση της επιστημονικής και τεχνολογικής εκπαίδευσης βρίσκεται συνεχώς στις ατζέντες των κυβερνήσεων των κρατών. Ωστόσο σήμερα, είναι πολύ δύσκολο να μην αναγνωρίσει κανείς στοιχεία της επικαιρότητας στην προφητική διατύπωση περί «εύφλεκτου μίγματος άγνοιας και ισχύος».

Μήπως στην εποχή της πληροφορίας η επικοινωνία της επιστήμης έχει εστιάσει αποκλειστικά σε δεδομένα και πληροφορίες, παραβλέποντας το στοιχείο της απαραίτητης κριτικής στάσης και αμφισβήτησης; Ίσως, τελικά, να καλλιεργήσαμε την εικόνα μιας ανώδυνης επιστήμης χωρίς τα χαρακτηριστικά που περιγράψαμε πιο πάνω. Μιας επιστήμης των facts και των ειδικών, που είναι πρόθυμη (και πρόθυμοι) να δικαιολογήσουν κάθε παράλογη απόφαση, δίχως να προβάλλεται ένα ψήγμα αμφισβήτησης.

Πηγές: https://www.youtube.com/watch?v=U8HEwO-2L4w&t=326s

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL