Οι Ποδέμος και η ψευδαίσθηση του καινούργιου

Επιμέλεια: Ιρσα Μπέικο, Θανάσης Κούτσης

Το προοδευτικό στρατόπεδο μοιάζει μερικές φορές να εγκλωβίζεται στην ίδια του την περίπλοκη ορολογία, να συμπιέζεται από τα ίδια τα εμβλήματά του. Δεν αρκεί όμως μονάχα να «προσποιείται το καινούργιο» για να επικρατήσει.

Το 2014, ένα καινούργιο ισπανικό πολιτικό κόμμα δηλώνει την πρόθεσή του να «κάνει έφοδο στον ουρανό», μια διατύπωση δανεισμένη από τον Καρλ Μαρξ: είναι το Ποδέμος («Μπορούμε»). Συγκεντρώνει παλιούς φοιτητές που το 2006 οργάνωναν διαμαρτυρίες με το σύνθημα «ανυπακοή» στις λέσχες των πανεπιστημίων τους, όπως τον Ινίγκο Ερεχόν, τον Πάμπλο Ιγκλέσιας και τον Μιγκέλ Ουρμπάν, διευθυντή της συνεταιριστικής βιβλιοθήκης Μαραμπούντα και εκπρόσωπο του μικρού ακροαριστερού κόμματος Αντικαπιταλιστική Αριστερά (Izquierda Anticapitalista). Ο κύριος όγκος των υποστηρικτών του είναι ακτιβιστές προερχόμενοι από το μεγάλο κοινωνικό κίνημα των «αγανακτισμένων» του 2011, συχνά οργανωμένοι σε δομές κατά της λιτότητας, σε συλλογικότητες αγώνα εναντίον των εξώσεων ή και σε φεμινιστικές ομάδες. Το σχέδιό τους είναι να πάρουν την εξουσία εξορίζοντας τα παραδοσιακά κόμματα στα βιβλία της Ιστορίας.

Έξι χρόνια αργότερα, πολλά μέλη των Ποδέμος, ανάμεσά τους και ο Ιγκλέσιας, έχουν αναλάβει υπουργεία, αλλά και την αντιπροεδρία της κυβέρνησης του σοσιαλιστή Πέδρο Σάντσεζ. Εν τω μεταξύ, οι Anticapitalistas διέλυσαν τη συμμαχία με τους Ποδέμος και ο Ερεχόν, πρώην υπ’ αριθμόν δύο του κόμματος, τους εγκατέλειψε για να ιδρύσει άλλους πολιτικούς σχηματισμούς, πιο μετριοπαθείς. Πώς εξηγείται μια τέτοια εξέλιξη; Και ποια διδάγματα μπορούν να εξαχθούν;

15 Μαΐου 2011. Χιλιάδες πολίτες καταλαμβάνουν τις πλατείες των κεντρικών πόλεων της Ισπανίας, αντιδρώντας στην κρίση που πυροδοτήθηκε από το σπάσιμο της φούσκας των ακινήτων και τις πολιτικές λιτότητας στις οποίες πρόσφερε τη δικαιολογία για να εφαρμοστούν. Αυτοί οι «αγανακτισμένοι» τραντάζουν τους πυλώνες του ισπανικού πολιτικού συστήματος, ξεκινώντας με τον δικομματισμό του Λαϊκού Κόμματος (Partido Popular, PP) και του Ισπανικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (Partido Socialista Obrero Español, PSOE).¹

Για τους ιδρυτές των Ποδέμος, ο ξεσηκωμός φανερώνει την κρίση του «καθεστώτος του '78» - αναφορά στο σύνταγμα του 1978, που προέκυψε από τη μεταφρανκική μετάβαση και βασίστηκε στην ιδέα πως οι ανταγωνισμοί τού χθες και οι πληγές του παρελθόντος θα μπορούσαν να επουλωθούν με την ανάπτυξη και την ευημερία. «Ένα παράθυρο ευκαιρίας» μόλις είχε ανοίξει, εξηγεί ο Ερεχόν: «Συσσωρεύτηκαν οι συνθήκες για μια καινούργια πολιτική πλειοψηφία, εγκάρσια και ανατρεπτική, προερχόμενη από την κοινωνική πλειοψηφία που χτυπήθηκε από την κρίση».² Η αποκόμιση θετικών αποτελεσμάτων από αυτή τη δυσαρέσκεια με τις πολλαπλές ρίζες και ο στόχος «να προσδώσουμε θεσμική δύναμη στην αγανάκτηση» (τίτλος του αρχικού μανιφέστου των Ποδέμος) προϋποθέτουν, σύμφωνα με τους μελλοντικούς ηγέτες του κόμματος, να ξεπεραστεί ο οριζόντιος χαρακτήρας του κινήματος των «αγανακτισμένων». Με άλλα λόγια, οι διεκδικήσεις του κινήματος της 15ης Μαΐου (15Μ) να μεταμορφωθούν σε ένα δομημένο πολιτικό σχέδιο, ικανό να προσελκύσει άτομα πέραν του «προοδευτικού στρατοπέδου». Και αυτό το σχέδιο να παρουσιαστεί χωρίς περίπλοκη πολιτική ορολογία και να προωθηθεί χάρη σε ένα κόμμα ικανό να συμμετάσχει στη μάχη για την εξουσία.

Καθώς ο όρος «Αριστερά» είναι συσχετισμένος με το PSOE και με τα σκάνδαλα διαφθοράς που το βαραίνουν σχεδόν όσο και το PP, οι Ποδέμος εγκαταλείπουν τη διχοτομία Αριστερά - Δεξιά για να προωθήσουν μια διαφορετική. Από τη μια μεριά η ολιγαρχία, από την άλλη όσοι υποφέρουν από το σύστημα. Από τη μια μεριά «η κάστα», από την άλλη «οι άνθρωποι». Από τη μια μεριά «εκείνοι», από την άλλη «εμείς». Μια εφαρμογή της «λαϊκιστικής υπόθεσης», την οποία οι ηγέτες των Ποδέμος δανείζονται από τις θεωρίες του Ερνέστο Λακλάου και της Σαντάλ Μουφ, οι οποίοι προσφέρουν τις ιδεολογικές αναφορές με βάση τις εμπειρίες τους στη Λατινική Αμερική: θεωρούν ότι, κατά τη διάρκεια περιόδων σημαντικής κρίσης, υπάρχουν δυσαρέσκειες ποικίλες και ενίοτε χωρίς σχέση μεταξύ τους (έως και αντιφατικές), που πηγάζουν από ετερογενή στρώματα της κοινωνίας, και ότι μια κοινά αποδεκτή πολιτική οντότητα θα μπορούσε να κατορθώσει να τις ενοποιήσει προκειμένου να ανατρέψει ένα καθεστώς που έχει απαρχαιωθεί.³

«Σήμερα, το μόνο ενδεχόμενο σημείο εκκίνησης μιας ρεαλιστικής Αριστεράς είναι η συνειδητοποίηση της ιστορικής ήττας [της]», είχε παρατηρήσει ο Βρετανός διανοούμενος Πέρι Άντερσον.⁴ Οι Ποδέμος θεωρούν ότι έχουν αντλήσει όλα τα διδάγματα από αυτή την ανάλυση. «Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ και η αποσάθρωση της κοινωνικής βάσης των ευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων συνοδεύτηκαν από τον συμβολικό αποκλεισμό των μαρξιστικών ερμηνευτικών πλαισίων και του κομμουνιστικού φαντασιακού», μας εξηγεί ο Χουάν Κάρλος Μονεντέρο, ένας από τους ιδρυτές των Ποδέμος και καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης, όπως άλλωστε και οι Ερεχόν και Ιγκλέσιας. Εάν επιστράτευαν τους κώδικες της παραδοσιακής ριζοσπαστικής Αριστεράς -για παράδειγμα, κουνώντας σημαίες με το σφυροδρέπανο, απαιτώντας την εθνικοποίηση των επιχειρήσεων ή αμφισβητώντας τη μοναρχία-, θα κατέληγαν να επικυρώνουν ένα αντιπαραγωγικό στίγμα. «Όταν μας χαρακτηρίζουν 'ριζοσπαστική Αριστερά' και μας αποδίδουν τα δικά της σύμβολα», αναλύει ο Ιγκλέσιας, «ο αντίπαλος μας παρασέρνει σε ένα γήπεδο όπου η νίκη του είναι ευκολότερη. Η αμφισβήτηση της συμβολικής διανομής των θέσεων και ο αγώνας για τους 'όρους της συζήτησης' ήταν το πιο σημαντικό καθήκον μας. Στην πολιτική, εκείνος που ορίζει τους όρους της αντιπαράθεσης ορίζει σε μεγάλο μέρος και το αποτέλεσμα».⁵

Υπό αυτή την προοπτική, οι Ποδέμος θεωρούν πως οι τηλεοπτικές αντιπαραθέσεις είναι «σημαντικότερες από τις αντιπαραθέσεις στη Βουλή»⁶ - ιδίως επειδή στην εποχή της κοινωνίας της πληροφορίας «οι άνθρωποι στρατεύονται περισσότερο στα μέσα ενημέρωσης απ’ όσο στα κόμματα».⁷ Έτσι, το 2010 γεννιέται η τηλεοπτική εκπομπή «La Tuerka», σχεδιασμένη ως ένας μηχανισμός «πολιτιστικής αντι-ηγεμονίας». Η ομάδα συζητά κάθε εβδομάδα με εκπροσώπους από όλες τις πολιτικές παρατάξεις, ακονίζοντας με αυτόν τον τρόπο την επικοινωνιακή στρατηγική της. «Η 'Tuerka' και στη συνέχεια οι Ποδέμος έκαναν όλα όσα η Αριστερά έλεγε πως δεν έπρεπε να γίνονται», εξηγούσε το 2015 ο Ιγκλέσιας. «Η Αριστερά έλεγε πως η τηλεόραση αποχαυνώνει, πως σε μια τηλεοπτική πολιτική συζήτηση δεν είναι δυνατόν να παρουσιάσεις σωστά τα επιχειρήματά σου».⁸ «Το 2014 και το 2015, εμείς ήμασταν που ορίζαμε την πολιτική ατζέντα», συμπληρώνει ο Χόρχε Μορούνο, για πολύ καιρό υπεύθυνος «δημόσιου λόγου και επιχειρηματολογίας» των Ποδέμος και σήμερα βουλευτής στην αυτόνομη κοινότητα (περιφέρεια) Μαδρίτης με τον σχηματισμό Más Madrid. «Ορίζαμε ταυτόχρονα την ατζέντα τόσο με τα θέματα για τα οποία μιλούσαμε -διαφθορά, ανανέωση του πολιτικού προσωπικού, κοινωνικά δικαιώματα κ.τ.λ.- όσο και με τον τρόπο που μιλούσαμε γι' αυτά. Και τα άλλα κόμματα δυσκολεύονταν πολύ να τοποθετηθούν πάνω στα ζητήματα που θέταμε».

Χάρη στην επιτυχία της «Tuerka» -αρχικά μεταδιδόταν από έναν κοινοτικό συνοικιακό σταθμό πριν μεταφερθεί σε ένα κανάλι εθνικής εμβέλειας- και στις προσκλήσεις σε άλλες εκπομπές που ακολούθησαν, ο Ιγκλέσιας γίνεται η τηλεοπτική φιγούρα των Ποδέμος. «Όπως ήταν προβλεπόμενο!» αυτοσυγχαίρεται ο Ερεχόν: «Η τηλεοπτική κυριαρχία του Πάμπλο [Ιγκλέσιας] είναι ένα σημαντικό εργαλείο. ...) Είναι κάτι που μάθαμε από την ανάλυση του τρόπου που συνέβησαν οι πρόσφατες πολιτικές αλλαγές στη Λατινική Αμερική. ...) Με την κατάρρευση των συλλογικών αναφορών, των σημαιών, των κομμάτων, των συμβόλων, οι άνθρωποι πλέον μόνο με ένα όνομα μπορούν να ταυτιστούν».⁹ Αυτή η στρατηγική προσωποποίησης ξεσηκώνει αντιρρήσεις εντός του κινήματος. Πολλοί όμως παραδέχονται πως εκτόξευσε το κόμμα. Η ικανότητα ενοποίησης υποστηρικτών από διαφορετικά πεδία εξηγείται επίσης από το γεγονός πως «ο Πάμπλο προσδιοριζόταν περισσότερο σε σχέση με εκείνον στον οποίο επετίθετο, με εκείνο στο οποίο εναντιωνόταν, παρά με εκείνο που πρότεινε. Ήταν εναντίον της κάστας, της διαφθοράς...», εξηγεί ο Χόρχε Λάγκο, ένας από τους ιδρυτές των Ποδέμος και επίσης καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης. «Πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους ‘αγανακτισμένοι’, όλοι από το κίνημα 15Μ, μπορούσαν να νιώσουν ότι τους εκπροσωπεί».¹⁰

Τον Μάιο του 2014, πέντε μήνες μετά την ίδρυσή του, το κόμμα κάνει την έκπληξη κερδίζοντας το 8% των ψήφων στις ευρωεκλογές. Μια είσοδος που κάθε άλλο παρά απαρατήρητη πέρασε στην ισπανική πολιτική σκηνή, καθώς βρέθηκε στην τέταρτη θέση, πίσω από το Λαϊκό Κόμμα (26%), το Σοσιαλιστικό Κόμμα (23%) και την Izquierda Plural (10%), έναν συνασπισμό περιφερειακών κομμάτων της Αριστεράς. Όλα τα μάτια λοιπόν στρέφονται προς τις γενικές εκλογές του 2015, αλλά οι Ποδέμος διεξάγουν μια φρενιτιώδη σειρά εκλογικών μαχών: ανάμεσα στις ευρωεκλογές του Μαΐου 2014 και τις περιφερειακές εκλογές της Γαλικίας και της Χώρας των Βάσκων του Σεπτεμβρίου 2016, το κόμμα συμμετέχει σε επτά μεγάλες ψηφοφορίες. Διεξάγει μια διαρκή προεκλογική εκστρατεία, παρ’ όλο που οι οργανωτικές βάσεις του είναι υπό κατασκευή. Όπως το συνοψίζει ο Ερεχόν, ήταν σαν «να τρέχεις και ταυτόχρονα να δένεις τα κορδόνια σου».¹¹

Ετσι εφαρμόζεται εκείνο που ο Ερεχόν αποκαλεί «εκλογική πολεμική μηχανή», που πρέπει να φέρει τη νίκη το συντομότερο δυνατόν, μέσα από μια στρατηγική μπλίτζκριγκ. Εντός του κόμματος, πρωτεύει η αποτελεσματικότητα: υπερισχύει η -πιο ταχεία- κάθετη λειτουργία. Όπως και η συμμετοχή των μελών μέσω δημοψηφισμάτων, καθώς τους ζητείται να περιορίσουν τις παρεμβάσεις τους στις μακρόσυρτες δημοκρατικές διαβουλεύσεις για τη συγκρότηση και τη δόμηση μιας αγωνιστικής βάσης.

«Είναι ο πρώτος πολιτικός κλονισμός ανάμεσα στους πανεπιστημιακούς του κόμματος και εμάς», εξηγεί ο Ουρμπάν, ένας από τους ιδρυτές των Ποδέμος και μέλος της Izquierda Anticapitalista (Αντικαπιταλιστικής Αριστεράς), πριν αυτή διαλυθεί προκειμένου να γίνει πολιτιστικός σύνδεσμος (με το όνομα Anticapitalistas) και έτσι να μπορέσει ενταχθεί στους κόλπους των Ποδέμος. Αυτό το μικρό κόμμα διέθετε μια βάση πολλών εκατοντάδων, πολύ πολιτικοποιημένων, ενεργών μελών. Έχοντας βαθιές ρίζες στις μεγάλες πόλεις, παρείχε στους Ποδέμος την πρώτη θωράκισή τους και έπαιξε προσδιοριστικό ρόλο στην περιφερειακή εδραίωσή τους. Για τον Ουρμπάν, η «δημοψηφισματική εκτροπή», με χαρακτηριστικό τη μαζική προσφυγή στην ηλεκτρονική διαβούλευση και την ηλεκτρονική ψηφοφορία, «όπου όλος ο κόσμος μπορούσε να συμμετάσχει, βάζοντας στο ίδιο επίπεδο ενεργά και απλά μέλη», καταδίκασε τους «κύκλους» που σχημάτιζαν τη βάση «να μην είναι τίποτα άλλο παρά απλά παραρτήματα διαβούλευσης ή εκλογικές επιτροπές».

Για την Τερέζα Ροντρίγκεζ, ηγετική μορφή των Anticapitalistas και βουλευτή των Ποδέμος στην Ανδαλουσία μέχρι τον Φεβρουάριο του 2020 (όταν εγκατέλειψε το κόμμα για να ιδρύσει το Adelante Andalucia), «οι Ποδέμος απαρνήθηκαν τη δημιουργία μιας μαζικής, αγωνιστικής οργάνωσης με καταρτισμένα στελέχη. Δεν μπορεί να αντικατασταθεί μια συζήτηση ανάμεσα σε συντρόφους, πρόσωπο με πρόσωπο, που αντιπαρατάσσουν αντικρουόμενα επιχειρήματα και αναζητούν μια συμφωνία, από μια σειρά 'ναι', 'όχι' ή 'αποχή' σε μια μηχανή. Τα ενεργά, αγωνιστικά μέλη διαμορφώνονται και ωριμάζουν μέσα από τη συζήτηση και την αντιπαράθεση. Εκ των πραγμάτων, η ερώτηση που γινόταν στους οπαδούς πάντα κατέληγε να είναι: 'Θέλετε τον Πάμπλο Ιγκλέσιας, ναι ή όχι;'. Και αφού όλος ο κόσμος είχε ενταχθεί στους Ποδέμος επειδή τον είχε ερωτευτεί, η απάντηση ήταν πάντα ‘ναι’».

«Οι Ποδέμος είχαν ανάγκη από οργανωτικές βάσεις, αλλά ταυτόχρονα τις υποτιμούσαν», συμπληρώνει ο Γκιγιέρμο Φερνάντεζ, ερευνητής Πολιτικής Επιστήμης. Αφού η προτεραιότητα των ηγετών των Ποδέμος ήταν να αποφύγουν τα λάθη για τα οποία ήταν πεισμένοι ότι ευθυνόταν η ριζοσπαστική Αριστερά, «προσπαθούσαν να λένε τα αντίθετα από εκείνα που επιθυμούσε η βάση, από φόβο μην παραμείνουν μειοψηφικοί στο πολιτικό σκηνικό». Έτσι, ο Φερνάντεζ διηγείται πως μια μέρα ο Ερεχόν τού εξήγησε: «Ακολουθούσα συνεχώς την αντίθετη γραμμή από εκείνη της βάσης: εάν κάποιος από τους Anticapitalistas ή κάποιος που προερχόταν από τον τροτσκισμό έλεγε Α, εγώ έλεγα Β. Η πυξίδα μου ήταν η ριζοσπαστική Αριστερά, από όπου προέρχομαι, και διαρκώς πήγαινα στην αντίθετη κατεύθυνση». Παρ’ όλα αυτά, προσθέτει ο Φερνάντεζ, «οι Ποδέμος είχαν ανάγκη από οργανώσεις βάσης και κυρίως από τα πιο ιδεολογικοποιημένα μέλη, για να κάνουν δουλειά στο πεδίο: να κολλούν αφίσες, να ενισχύουν τις προεκλογικές εκστρατείες κ.λπ.».

Η επιθυμία να μην παρουσιάζονται πολύ στρατευμένοι οδηγεί τους Ποδέμος να υποστηρίξουν ευρείες συμμαχίες στις περιφερειακές εκλογές. Αυτές οι συμμαχίες κερδίζουν τις δημαρχίες πολλών μεγάλων πόλεων της χώρας, ανάμεσά τους της Μαδρίτης, της Βαρκελώνης, του Καντίθ, της Σαραγόσας ή ακόμα και της Λα Κορούνια. «Ήταν ένα από τα καλύτερα εκλογικά αποτελέσματά μας», θυμάται ο Ουρμπάν. Αντιμέτωπες με την πραγματικότητα της άσκησης της εξουσίας, οι πλειοψηφίες που υποστήριξε το Ποδέμος αναγκάζονται συχνά να συνάψουν συμμαχίες και να συμβιβαστούν με χρεωμένες δημοτικές αρχές, με υπηρεσίες απρόθυμες για αλλαγή και με περιορισμένες αρμοδιότητες, που εξαρτώνται από νομοθετικές εξελίξεις σε εθνική κλίμακα. Συνεπώς, η δυσκολία είναι να καταφέρουν να ξεχωρίσουν από τους υπόλοιπους πολιτικούς σχηματισμούς και από την αποκαλούμενη «παραδοσιακή» Αριστερά...

Έτσι, οι Ποδέμος εξακολουθούν να αποφεύγουν τις διχαστικές δηλώσεις: «Τα προγράμματα μας αναγκάζουν να πάρουμε θέση και, όσες περισσότερες θέσεις παίρνουμε, τόσους περισσότερους λόγους βρίσκουν οι άνθρωποι να μην συμφωνούν μαζί μας», μας εξηγεί ο Μονεντέρο. «Το πρώτο πρόγραμμα, για τις ευρωεκλογές του 2014, ήθελε να προωθήσει ιδέες προερχόμενες από τα κοινωνικά κινήματα της εποχής, όπως το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, το δημοψήφισμα για την μοναρχία, την αναστολή πληρωμών του δημόσιου χρέους», μας αφηγείται ο Ροντρίγκο Αμιρόλα, που συμμετείχε στην σύνταξή του. «Όταν όμως είδαμε πως είχαμε όλο και περισσότερες ελπίδες να νικήσουμε, είπαμε πως έπρεπε να χαμηλώσουμε λίγο τους τόνους προκειμένου να συγκεντρώσουμε περισσότερο κόσμο και να μην φαινόμαστε υπερβολικά ριζοσπάστες».

Έτσι, το καλοκαίρι του 2015, όταν, στην καρδιά της ελληνικής κρίσης, η αριστερή κυβέρνηση της χώρας πληθαίνει τις υποχωρήσεις προς τους δανειστές της, ο Νάτσο Άλβαρεζ, γραμματέας Οικονομίας των Ποδέμος, δηλώνει: «Δεν πιστεύουμε πως μια διαδικασία αναδιάρθρωσης του χρέους... είναι εκείνο που χρειάζεται η Ισπανία αυτή τη στιγμή».¹² Ακολουθεί ένας βαθύς πεσιμισμός όσον αφορά τη δυνατότητα εφαρμογής πολιτικών κατά της λιτότητας και σημαντικών πολιτικών αλλαγών στους κόλπους μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου η «τρόικα» είναι ικανή να μπλοκάρει τις ετερόδοξες κυβερνήσεις.

Την ίδια στιγμή, η διάθεση των μέσων ενημέρωσης αλλάζει. «Τα άφθονα ρεπορτάζ για εκείνους τους γραφικούς και άκακους τύπους που είχαν στήσει ένα κόμμα σε ένα γκαράζ, με τρεις υπολογιστές και δύο τηλέφωνα»¹³ διαδέχτηκαν οι καθημερινές καταγγελίες για σκάνδαλα (όλες αργότερα αρχειοθετήθηκαν) που είχαν να κάνουν με υποτιθέμενες χρηματοδοτήσεις του κόμματος από την κυβέρνηση της Βενεζουέλας και του Ιράν ή με διαδόσεις πως οι ηγέτες των Ποδέμος είναι, στην πραγματικότητα, πράκτορες των λατινοαμερικανικών «κομμουνιστικών δικτατοριών», θυμάται ο Ερεχόν. Αυτή η μεταστροφή του Τύπου υπογραμμίζει πόσο εύθραυστη είναι μια στρατηγική βασισμένη στην τηλεόραση: το κόμμα ανακαλύπτει πως βρίσκεται χωρίς άλλους διαύλους μετάδοσης του μηνύματός του προς τους οπαδούς. Για τον Μονεντέρο, «ήταν λάθος να θεωρούμε πως έπρεπε να βάλουμε όλη μας την ενέργεια στην τηλεόραση και πως αρκούσε να εμφανίζεται εκεί ο Πάμπλο Ιγκλέσιας για να μεταμορφώσει αυτή τη χώρα. ... Δεν βγήκε ποτέ στον δρόμο, δεν κατανοούσε τη χρησιμότητα τέτοιων κινήσεων». Ο Τύπος έδειχνε να είναι φιλικό περιβάλλον όσο οι Ποδέμος τού φαίνονταν άκακοι.

Με την κρίσιμη καταληκτική ημερομηνία των γενικών εκλογών του 2015 να πλησιάζει, το περιεχόμενο του δημόσιου λόγου των Ποδέμος σχετικά με τους ισπανικούς θεσμούς εξελίσσεται. Ενώ στις απαρχές του κινήματος οι ηγέτες του αύξαναν τις μετωπικές επιθέσεις εναντίον του «καθεστώτος του '78» και υπερασπίζονταν την ιδέα μιας Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης με αποστολή να συνδέσει το σύνολο των Ισπανών με έναν επαναπροσδιορισμό του θεσμικού πλαισίου που κληρονομήθηκε από το σύνταγμα του 1978, η ιδέα στη συνέχεια αποσιωπήθηκε. Δεν πρόκειται πια για την ανατροπή ενός συστήματος, αλλά για την εκδίωξη της κάστας, με την πτώση της να είναι αρκετή για να προκύψει μια πιο ικανοποιητική Δημοκρατία. Δεν πρόκειται πια για κρίση καθεστώτος, αλλά για πρόβλημα ηγετών.

Απαλείφοντας τη δομική φύση των κοινωνικών ανταγωνισμών, η αναφορά σε κάστα και λαό -δύο οντότητες με κακοσχηματισμένα περιγράμματα- παίρνει τη μορφή πολέμου ανάμεσα στο καλό και στο κακό, στους αγνούς και στους διεφθαρμένους. Στο ελάχιστο υποθετικό ηθικό παράπτωμα, στο ελάχιστο σημάδι ανεντιμότητας, στρέφεται εναντίον των υποστηρικτών του. Οι αντίπαλοι του Ιγκλέσιας και ο Τύπος θα μιλούν για εβδομάδες ολόκληρες για την απόκτηση, μέσω ενός πολυετούς δανείου, ενός σπιτιού αξίας 600.000 ευρώ σε μια καλοβαλμένη συνοικία της ανώτερης μεσαίας τάξης της Μαδρίτης.

Η ελαφρά επανεκκίνηση της ισπανικής οικονομίας το 2015 αποδυναμώνει τη ρητορική κατά της λιτότητας των Ποδέμος. Επιπλέον, η άνοδος του φιλελεύθερου κόμματος Ciudadanos (Πολίτες), ενίοτε αποκαλούμενο «οι Ποδέμος της Δεξιάς»¹⁴ (παρ’ όλο που ιδρύθηκε το 2006), ήρθε να ανατρέψει τη στρατηγική του νεόκοπου σχηματισμού. «Η ανάπτυξη των Ciudadanos υπήρξε ένα πανούργο χτύπημα από τη μεριά του συστήματος, ειδικά επειδή οι Ciudadanos μπόρεσαν να κατακτήσουν στα μέσα ενημέρωσης τη δική μας θέση ως επιλογή ανανέωσης. Υπάρχει πλέον ένα άλλο κόμμα 'αλλαγής' ... Αυτό μας κανονικοποιεί και δεν φαινόμαστε πια ως αουτσάιντερ»,¹⁵ παραδέχεται ο Ιγκλέσιας. «Εάν λες πως η αληθινή διαμάχη φέρνει το καινούργιο αντιμέτωπο με το παλιό, αρκεί το σύστημα να εφεύρει κάτι πιο καινούργιο για να σε κάνει να εξαφανιστείς», συνοψίζει ο Μονεντέρο. Χωρίς να υπολογίσουμε πως η άφιξη των Ciudadanos επανατοποθετεί τους Ποδέμος στον άξονα Αριστερά - Δεξιά, από τον οποίο είχαν την πρόθεση να ξεφύγουν.

Μετά από δεκαεπτά μήνες ξέφρενου εκλογικού αγώνα, το ψηφοδέλτιο των Ποδέμος με επικεφαλής τον Ιγκλέσιας, στο οποίο προστέθηκαν μικροί οικολογικοί και περιφερειακοί σχηματισμοί της Αριστεράς, κερδίζει το 20,66% των ψήφων στις γενικές εκλογές της 20ής Δεκεμβρίου 2015. Ένα ποσοστό που μεταφράζεται σε 69 έδρες στο Κογκρέσο των Αντιπροσώπων - σε σύνολο 350 εδρών. Το PP και το PSOE είχαν τα χειρότερα αποτελέσματα της Ιστορίας τους, παρ’ όλα αυτά όμως καταλαμβάνουν την πρώτη και τη δεύτερη θέση. «Ζήσαμε πολύ άσχημα τα αποτελέσματα μέσα στους Ποδέμος», μας αφηγείται ο Αμιρόλα. «Νομίζαμε πως θα γινόμασταν κατευθείαν η κυρίαρχη δύναμη. Δεν είχαμε κάποιο σχέδιο για μετά, δεν το είχαμε σκεφτεί, ήμασταν εντελώς απορροφημένοι από την προεκλογική εκστρατεία».

Μια καινούργια σελίδα γυρίζει για τον σχηματισμό, που πρέπει πλέον να επανεξετάσει την οργάνωση και τη στρατηγική του. Η απουσία ξεκάθαρης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και η επιλογή του σοσιαλιστή Πέδρο Σάντσεζ να συνάψει σύμφωνο για κυβέρνηση μειοψηφίας με τους φιλελεύθερους κεντρώους Ciudadanos επισπεύδουν τη διοργάνωση των καινούργιων γενικών εκλογών τον Ιούνιο του 2016. Οι Ποδέμος δημιουργούν συνασπισμό μαζί με την Izquierda Unida (ριζοσπαστική Αριστερά), με το όνομα Unidos Podemos (Μαζί Μπορούμε) και στόχο να κερδίσει τις εκλογές. Η συμμαχία τοποθετεί οριστικά το κόμμα στην Αριστερά, βάζοντας τέλος στη λαϊκιστική στρατηγική της απροσδιοριστίας. Και σηματοδοτεί επίσης την επιστροφή της «σούπας των αρκτικόλεξων».

Οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις που πυροδότησε αυτή η συμμαχία ανακατεύονται με τις διαφωνίες που έβγαιναν στην επιφάνεια επί πολλούς μήνες, μετά από τα μέτρια αποτελέσματα του Δεκεμβρίου 2015, ανάμεσα στον Ιγκλέσιας και τον Ερεχόν σχετικά με τους στρατηγικούς προσανατολισμούς που απαιτούνται προκειμένου να δημιουργηθεί μια κοινωνική πλειοψηφία στις κάλπες. Οι αντιπαραθέσεις, μεγεθυμένες από τα μέσα ενημέρωσης, που απολαμβάνουν την αδελφοκτόνο μονομαχία, έφθειραν την εικόνα ενός κόμματος το οποίο ανακάλυπτε τις συγκρούσεις εγωισμών και την πάλη για την εξουσία.

Ωστόσο, οι εσωτερικές διχόνοιες έχουν ένα πραγματικό διακύβευμα: «Η μεγάλη ερώτηση», συνοψίζει ο Ιγκλέσιας, «είναι να μάθουμε εάν πρέπει να παραμείνουμε ή όχι λαϊκιστές»,¹⁶ κάτι που σχετίζεται τόσο με μια αντιπαράθεση για την πολιτική στρατηγική όσο και με μια βαθιά ιδεολογική συζήτηση. Ο Ιγκλέσιας, με την πρωτοβουλία της συμμαχίας προς τα αριστερά με την Izquierda Unida, η οποία μάλλον εγγράφεται σε μαρξιστικό πλαίσιο, υπερασπίζεται μια ρητορική ριζοσπαστικής αντιπολίτευσης απέναντι στην ολιγαρχία και την ιδέα ενός Ποδέμος βαθιά εδραιωμένου στους κοινωνικούς αγώνες και τα κινήματα, παροτρύνοντας τα στρατευμένα μέλη «να ανοίξουν ορύγματα στην πολιτική κοινωνία»,¹⁷ ώστε να σχηματίσουν ένα καινούργιο «ιστορικό μπλοκ». Από την πλευρά του ο Ερεχόν, ως μαθητής της Μουφ και του Λακλάου, θεωρεί πως πρέπει να εμβαθύνει τη λαϊκιστική στρατηγική, εκπονώντας ένα εγκάρσιο πολιτικό πρόγραμμα, ικανό να ελκύσει την πλειοψηφία των πολιτών. Εκτιμά ότι πρέπει «να αναζητήσουμε εκείνους που λείπουν» και να αποφευχθεί «μια αναδίπλωση προς τις ταυτότητες του παρελθόντος»,¹⁸ που θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει η συμμαχία με την Izquierda Unida.

Έτσι, ο συμβιβασμός θα αποσκοπεί στην κατοχύρωση της τοποθέτησης στην Αριστερά, αναζητώντας ταυτόχρονα τη διαφοροποίηση από τη ριζοσπαστική «παλαιά Αριστερά», προκειμένου να προσελκυστούν οι πιο κεντρώοι ψηφοφόροι, παραδοσιακά προσκείμενοι προς το PSOE. Παρουσιάζοντας το καινούργιο πρόγραμμα του κόμματος, στις αρχές του Ιουνίου 2016, ο Ιγκλέσιας παρουσιάζεται ως ο ηγέτης της «καινούργιας σοσιαλδημοκρατίας» και επικαλείται τα έργα των Βίσεντς Ναβάρρο (κοντά στην αριστερή πτέρυγα του PSOE και για ένα διάστημα σύμβουλος της Χίλαρι Κλίντον), Τομά Πικεττύ κ.ά. από τους οποίους εμπνέεται η οικονομική ενότητα του προγράμματος. Δηλώνει πως νιώθει «άνετα στον χώρο της σοσιαλδημοκρατίας, ... που επιτρέπει την υπεράσπιση των κοινωνικών πλειοψηφιών απέναντι σε μια μειοψηφία προνομιούχων». Αυτή η καινούργια τοποθέτηση εκνευρίζει τον πρώην πρωθυπουργό Χοσέ Λουίς Θαπατέρο, ο οποίος την θεωρεί χονδροειδή απόπειρα σφετερισμού της ταυτότητας και υπεξαίρεσης της πολιτικής κληρονομιάς των σοσιαλιστών: «Είναι πολύ καλό όλος ο κόσμος να θέλει να γίνει σοσιαλδημοκράτης, αλλά σοσιαλδημοκρατία σημαίνει PSOE».¹⁹ Με 13,42% των ψήφων, το Unidos Podemos παραμένει πολύ πίσω από το PSOE (22,63%) και το PP (33%).

Η καταλανική κρίση του Οκτωβρίου 2017 φανερώνει τις ρωγμές της στρατηγικής της «ασάφειας». Με αφορμή ένα δημοψήφισμα οργανωμένο από την καταλανική κυβέρνηση, το οποίο κηρύχθηκε παράνομο από το ισπανικό κράτος, ο πληθυσμός της περιφέρειας εκφράζεται υπέρ της αυτονομίας, οδηγώντας σε μια εθνική πολιτική κρίση που θα παραμείνει για πολλούς μήνες στο επίκεντρο της πολιτικής και ενημερωτικής ατζέντας. Οι Ποδέμος δυσκολεύτηκαν να υπερασπιστούν τη θέση τους για «ίσες αποστάσεις», καθώς το κόμμα υποστήριζε τη διοργάνωση ενός επίσημου δημοψηφίσματος, στο οποίο όμως θα προωθούσε το «όχι» στη ανεξαρτησία. Ενώ το 2014 οι Ποδέμος συνηγορούσαν υπέρ μιας πολυ-εθνικής Ισπανίας, κάτι που τους χάρισε μερικά από τα καλύτερα εκλογικά αποτελέσματά τους στην Καταλωνία, στη Χώρα των Βάσκων και τη Γαλικία, στη συνέχεια φάνηκαν μάλλον να υπεκφεύγουν όσον αφορά το ζήτημα, ώστε να μην θίξουν κανέναν σε εθνικό επίπεδο. «Ο σχηματισμός συνειδητοποιεί πως κάθε φορά που παίρνει θέση υπέρ της Καταλωνίας, υπέρ των φυλακισμένων ή εναντίον της καταπίεσης, χάνει ψήφους. Έτσι λοιπόν επιλέγει να μην μιλήσει για την Καταλωνία περιμένοντας να τελειώσει η κρίση», κάτι που οδηγεί στην απώλεια στήριξης στην καταλανική περιφέρεια, χωρίς ωστόσο να καθησυχάζει σχετικά με το καταλανικό ζήτημα σε εθνικό επίπεδο, εξηγεί η Μαρία Κορράλες, εκπρόσωπος του En Comú Podem (Μαζί Μπορούμε), του συνασπισμού που δημιούργησαν οι Ποδέμος στην Καταλωνία.

Έχοντας εγκαταλείψει διεκδικήσεις όπως την αναδιάρθρωση του χρέους ή την εθνικοποίηση στρατηγικών τομέων της οικονομίας προκειμένου να προωθήσουν μια μορφή σοσιαλδημοκρατίας συμβατής με το ισχύον οικονομικό μοντέλο, οι Ποδέμος -που, τέσσερα χρόνια πρωτύτερα, εμφανίζονταν να έχουν στόχο τον παραγκωνισμό του PSOE- βρίσκονται αντιμέτωποι με το ερώτημα της συμμετοχής στην κυβέρνηση του Πέδρο Σάντσεζ. «Μια κυβέρνηση προοδευτικού συνασπισμού» θα αποτελέσει το «καλύτερο εμβόλιο κατά της Ακροδεξιάς»²⁰ σε μια Ισπανία και μια Ευρώπη πληγωμένες από την κρίση και τις πολιτικές κατά της λιτότητας, εξηγεί ο Ιγκλέσιας στις 30 Δεκεμβρίου 2019.

Τον Ιανουάριο του 2019, οι στρατηγικές και ιδεολογικές διαφωνίες στους κόλπους του κόμματος αποκτούν μεγάλη βαρύτητα και οδηγούν τον Ερεχόν, αρχικά επικεφαλής του ψηφοδελτίου των Ποδέμος στη Μαδρίτη, να ανακοινώσει την υποψηφιότητά του στις περιφερειακές εκλογές με τα χρώματα του Más Madrid (Περισσότερη Μαδρίτη), την πλατφόρμα που μόλις είχε δημιουργήσει, ενώ ο Ιγκλέσιας ανακοινώνει πως οι Ποδέμος θα αντιτάξουν δικό τους υποψήφιο απέναντι στον πρώην υπ’ αριθμόν δύο τους. Έναν χρόνο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 2020, είναι η σειρά των Anticapitalistas να ανακοινώσουν την αποχώρησή τους μέσα στην αναταραχή που δημιουργεί η συμμετοχή των Unidas Podemos (πρώην Unidοs Podemos) στη συμμαχική κυβέρνηση του Σάντσεζ. Μετά από μια μεγάλη ήττα, στις 4 Μαΐου 2021, στις περιφερειακές εκλογές της Μαδρίτης, στις οποίες παίρνει μέρος για να επιχειρήσει να εμποδίσει το PP και το ακροδεξιό Vox να κυβερνήσουν την περιφέρεια, φτάνει η σειρά του Ιγκλέσιας να παραιτηθεί από όλα τα αξιώματά του στο κόμμα. Έκτοτε συνεχίζει την πολιτική δραστηριότητά του εκεί όπου θεωρεί πως είναι πιο αποτελεσματικός, δηλαδή στην «κριτική δημοσιογραφία» στο πλαίσιο διάφορων μέσων ενημέρωσης: ραδιόφωνο, τηλεόραση και Τύπο.

Η συμμετοχή των Unidas Podemos στην κυβέρνηση Σάντσεζ θα έχει ως κύριο αποτέλεσμα την αύξηση του βασικού μισθού κατά 22%, την επιβολή ανώτατου ορίου στα ενοίκια και την αναπροσαρμογή των συντάξεων ανάλογα με τον πληθωρισμό. Αναποδογύρισε το τραπέζι; «Όλα αυτά τα μέτρα δεν καταργούν τον καπιταλισμό ούτε την πατριαρχία ούτε την αποικιοκρατία», παραδέχεται ο Μονεντέρο. «Αλλά πρόκειται ξεκάθαρα για βήματα που βελτιώνουν τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων».

¹ Βλ. Raúl Guillén, «Alchimistes de la Puerta del Sol», «Le Monde diplomatique», Ιούλιος 2011.

² Política, manual de instrucciones, ταινία του Fernando León de Aranoa, 2016.

³ Βλ. Razmig Keucheyan και Renaud Lambert, «Ernesto Laclau, inspirateur de Podemos», «Le Monde diplomatique», Σεπτέμβριος 2015.

⁴ Perry Anderson, «Renewals», «New Left Review», τ. 1, Λονδίνο, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2000.

⁵ Pablo Iglesias, «Understanding Podemos», «New Left Review», τ. 93, Μάιος - Ιούνιος 2015.

⁶ «Militar en los medios de comunicación», εκπομπή «La Tuerka», Tele K, 24 Οκτώβριος 2012.

⁷ «La crisis del régimen», εκπομπή «La Tuerka», Tele K, 21 Φεβρουάριος 2013.

⁸ Ana Domínguez και Luis Giménez (επιμ.) Podemos, sûr que nous pouvons!, Indigène Éditions, Μονπελιέ, 2015.

⁹ Política, manual de instrucciones, ό.π.

¹⁰ «Jorge Lago: ‘Ninguna de las reivindicaciones se ha cumplido’», ABC, 15 Μαΐου 2021.

¹¹ Íñigo Errejón, Con todo : De los años veloces al futuro, Planeta, Βαρκελώνη, 2021

¹² «Podemos rectifica y ya no pide una reestructuración de la deuda pública de España», «Expansión», Μαδρίτη, 14 Ιούλιος 2015.

¹³ Política, manual de instrucciones, ό.π.

¹⁴ «Josep Oliu propone crear ‘una especie de Podemos de derechas’», «El Periódico», Βαρκελώνη, 25 Ιουνίου 2014.

¹⁵ «Understanding Podemos», ό.π.

¹⁶ «Iglesias cree que Podemos tiene que decidir ‘si seguir siendo populista o no’», «El País», Μαδρίτη, 5 Οκτωβρίου 2016.

¹⁷ «Iglesias rescata su discurso más radical y llama al militante a ‘cavar trincheras’», Vozpópuli, 7 Οκτωβρίου 2016, www.vozpopuli.com

¹⁸ «Podemos ganar», «20 minutos», Μαδρίτη, 28 Νοεμβρίου 2016.

¹⁹ «Sánchez elogia el legado de González y Zapatero: 'Son los mejores y del PSOE'», EFE, 17 Ιουνίου 2016.

²⁰ «Iglesias: 'Será el gobierno del sí se puede y la vacuna contra extrema derecha'», EFE, 30 Δεκεμβρίου 2019

* Η Maëlle Mariette είναι δημοσιογράφος