Η ιδέα ενός “ιερού πολέμου” στην Ευρώπη ίσως να φαίνεται αναχρονισμός. Ωστόσο, είναι με αυτό τον τρόπο που η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και ο επικεφαλής της Πατριάρχης της Μόσχας Κύριλλος παρουσιάζουν την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Ο Πατριάρχης Κύριλλος ηγείται των προσευχών για τους Ρώσους στρατιώτες που πολεμούν για αυτό που αποκαλεί “πραγματική ανεξαρτησία”, απηχώντας έτσι την αφήγηση της Μόσχας ότι αγωνίζεται για να υπερασπιστεί τον εαυτό της ενάντια σε αμαρτωλούς εξωτερικούς εχθρούς. Την ίδια ώρα, οι διαφωνούντες ιερείς καταγγέλλονται.
Η συμπεριφορά αυτή δεν δείχνει μόνο πως Εκκλησία και κράτος διαπλέκονται στη Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν. Είναι επίσης σημαντική για να κατανοήσουμε τα κίνητρα για την εισβολή της Μόσχας στην Ουκρανία και τι ακριβώς πιστεύει ότι διακυβεύεται.
Αν και επισήμως δεν αποτελεί τμήμα της, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει μετατραπεί σε ντε φάκτο πυλώνα του αυταρχικού καθεστώτος του Πούτιν. Έπειτα από την καταστολή δεκαετιών κάτω από τον κομμουνισμό, η Εκκλησία έχει διαμορφώσει έναν περίεργο δεσμό με τους επιγόνους των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών που ήταν κάποτε οι διώκτες της. Σε αντάλλαγμα, ανταμείφθηκε με προνόμια για την κορυφή της ιεραρχίας της και την οικοδόμηση χιλιάδων νέων ναών.
Ο δεσμός ξεπερνά την απλή υποστήριξη των πράξεων και της αφήγησης του Κρεμλίνου. Ο διακηρυγμένος ρόλος της Εκκλησίας της Μόσχας ως υπερασπιστή “παραδοσιακών” αξιών ενάντια σε μια παρακμιακή Δύση αποτελεί βασικό παρακλάδι του ρωσικού εθνικισμού του Πούτιν. Οι πλούσιοι υποστηρικτές του περιλαμβάνουν αρκετούς “Ορθόδοξους ολιγάρχες” και απογόνους των Λευκών Ρώσων που έφυγαν στο εξωτερικό μετά την επανάσταση του 1917.
Η ηγεσία της Εκκλησίας συναίνεσε στη δημιουργία από τον Πούτιν μιας ιδεολογίας που αναμειγνύει τον σεβασμό για το τσαρικό, ορθόδοξο παρελθόν της Ρωσίας με τον σεβασμό για τη σοβιετική νίκη επί του φασισμού στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Την επιτομή της ανάμειξης αυτής αποτελεί ο Καθεδρικός των Ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων, 40 μίλια έξω από τη Μόσχα, που άνοιξε το 2020.
Η συλλογιστική αυτή παρουσιάζει την “ειδική στρατιωτική επιχείρηση” στην Ουκρανία επίσως ως ιερή, μια και έχει ως στόχο την ανάκτηση του Κιέβου, λίκνου της ορθοδοξίας στη Ρωσία καθώς από εκεί μεταδόθηκε ο χριστιανισμός στη χώρα.
Η Ρωσία επέβλεπε την Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ουκρανία έως το 2019, όταν μια νέα, ανεξάρτητη ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία αποσχίστηκε. Αναγνωρίστηκε στη συνέχεια από τον Οικουμενικό Πατριάρχη της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Βαρθολομαίο της Κωνσταντινούπολης.
Ο πόλεμος στοχεύει να επουλώσει αυτό το σχίσμα - το οποίο η Μόσχα είδε ως μια κίνηση ενορχηστρωμένη από τις ΗΠΑ με στόχο να υπονομευθούν η Ορθοδοξία και το όραμα του Πούτιν για ένωση των ρωσόφωνων πέρα από τα σύνορα σε έναν “ρωσικό κόσμο”.
Οπως όμως η στρατιωτική επέμβαση θα προκαλέσει ένα χάσμα πολλών γενεών μεταξύ των δύο λαών, ο πόλεμος θα απομακρύνει περισσότερο και τις δύο Εκκλησίες.
Πολλές ενορίες στην Ουκρανία επέλεξαν να παραμείνουν πιστές στον Πατριάρχη Κύριλλο ακόμη και μετά το 2019 - σχεδόν 12.000 ή περίπου το ένα τρίτο των ενοριών. Τώρα, πολλοί ιερείς στην Ουκρανία αφήνουν τον Πατριάρχη Κύριλλο έξω από τις δεήσεις τους. Εκατοντάδες ιερείς που επισήμως παραμένουν μέλη της ρωσικής Εκκλησίας έχουν επίσης ζητήσει ο Πατριάρχης να δικαστεί από εκκλησιαστικό δικαστήριο επειδή έδωσε την ευλογία του στον πόλεμο.
Ο Λόρδος Ρόουαν Γουίλιαμς, πρώην Αρχιεπίσκοπς του Κάντερμπερι, ο οποίος επισκέφτηκε την Ουκρανία την προηγούμενη εβδομάδα μαζί με άλλους θρησκευτικούς ηγέτες, δήλωσε ότι υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες για την αποπομπή της ρωσικής Εκκλησίας από το Παγκόσμιο Συμβούλιο των Εκκλησιών, εκτός και αν ο Πατριάρχης Κύριλλος καταδικάσει τον φόνο μελών “του ίδιου του ποιμνίου του”.
Ενώ υπάρχουν ηθικά επιχειρήματα για μια τέτοια κίνηση, είναι απίθανο να αλλάξουν οι υπολογισμοί του Κρεμλίνου. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσε μόνο να ενισχύσει την αντίληψη ότι η χώρα τελεί υπό πολιορκία. Όπως και την αφήγηση ότι διεξάγει σήμερα έναν δίκαιο, θρησκευτικό πόλεμο.
