Χωρίς αμφιβολία, η υγειονομική κρίση Covid-19 που ξέσπασε σε παγκόσμια κλίμακα μετατράπηκε πολύ γρήγορα και σε οικονομική κρίση, η οποία επέφερε μια σειρά σημαντικών συνεπειών στο οικοσύστημα της επιχειρηματικότητας, αλλά και στη λεγόμενη πραγματική οικονομία.
Ιδιαίτερα για τον κόσμο των επιχειρήσεων η κρίση αυτή φαίνεται να έπαιξε ένα ρόλο καταλύτη, αφού ενεργοποίησε μετασχηματισμούς που ήταν ωστόσο προ των πυλών. Επιτάχυνε αλλαγές τόσο στο δίδυμο «παραγωγή - διανομή» όσο και σε εκείνο «κατανάλωση - μοντέλο επιχειρηματικότητας». Αλλαγές οι οποίες μοιάζει να ανατρέπουν σχέσεις και διαδικασίες που χτίστηκαν από τις απαρχές ακόμα του καπιταλισμού και οι οποίες αφενός «απειλούν» παραδοσιακούς και νεωτερικούς τρόπους διανομής, όπως τα παραδοσιακά καταστήματα αλλά ακόμα και τα malls, και αφετέρου προσδιορίζουν και τις νέες καταναλωτικές συνήθειες. Θα μπορούσε, δηλαδή, να γίνει λόγος για την ένταση της αντίστιξης μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων, όπως αυτές αναφέρονται στην Εισαγωγή της κριτικής της πολιτικής οικονομίας του Μαρξ. Στο πλαίσιο αυτό, η προέλαση της λεγόμενης 4ης βιομηχανικής επανάστασής και η ψηφιοποίηση αποδιαρθρώνουν το πλέγμα των σχέσεων στην οικονομική σφαίρα.
Έτσι, σημαντικοί κλάδοι που δέσποζαν μέχρι χτες φαίνεται να χάνουν μερίδια, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα εκείνον της ένδυσης. Τα περιοριστικά μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας και το γενικό lockdown επηρέασαν σημαντικά τον «τρόπο ζωής», το lifestyle και τις καταναλωτικές συνήθειες. Στις ΗΠΑ, το Μάρτιο 2020, ο κλάδος της ένδυσης δέχθηκε το ισχυρότερο πλήγμα σημειώνοντας μια υποχώρηση κατά 50,5%. Με άλλα λόγια, ενισχύθηκε κάτι που ήδη είχαν διαπιστώσει αναλυτές της Morgan Stanley, ότι δηλαδή η αγορά ενδυμάτων βρίσκεται σε κατάσταση «διαρθρωτικής παρακμής», καθώς οι άνθρωποι έχουν βιώσει ένα αίσθημα κορεσμού. Ενδεικτικό τούτου είναι ότι oι πωλήσεις της Inditex (όμιλος ZARA, κ.λπ.) κατά το πρώτο τρίμηνο του 2020 μειώθηκαν κατά 44%, στα 3,3 δισ. ευρώ.
Ως απάντηση και επαναπροσδιορίζοντας τις πρακτικές τους, οι επιχειρήσεις προσέθεσαν νέα προϊόντα, με εμφατικό παράδειγμα τα Supermarket, όπου πλέον τα τρόφιμα αντιπροσωπεύουν μικρό μερίδιο των πωλήσεών τους. Στοιχείο που σχεδόν εξαφανίζει τη διάκριση χονδρικής/λιανικής πώλησης, αφού πλέον 2-3 παγκόσμιες πλατφόρμες, όπως η AliBaba, μπορούν να απευθύνονται απευθείας στο τελικό σημείο πώλησης, στο κατάστημα, ενώ άλλες στον τελικό καταναλωτή.
Έχει βέβαια ενδιαφέρον να συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι οι παραπάνω μετασχηματισμοί, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το digitalization, προωθούνται «ως λύση»-απάντηση στην πανδημία Covid 19 από τις κρατικές πολιτικές, ενώ παράλληλα αποτελεί βασικό άξονα του Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανάκαμψης. Έτσι, στο πεδίο της διανομής κυριαρχούν οι διαδικτυακές πωλήσεις με το digital marketing και το delivery να αποκτούν ολοένα και εντονότερη σημασία.
Η ελληνική περίπτωση δεν αποτελεί εξαίρεση. Σύμφωνα με τα στοιχεία και τις σχετικές μελέτες που δημοσιοποιούνται για τη διακεκαυμένη χρονική περίοδο μετά το ξέσπασμα της πανδημίας και το μεγάλο lockdown, όπως χαρακτηρίστηκε από το ΔΝΤ, η μείωση του ΑΕΠ έφτασε στο 15,2% για το 2ο τρίμηνο του 2020 και η συνολική τελική καταναλωτική δαπάνη των νοικοκυριών συρρικνώθηκε κατά 11,6%. Και όλο αυτό φαίνεται ότι επιταχύνει μια σειρά έντονων δυισμών στην αγορά σε τρία επίπεδα: στο κλαδικό, στο περιφερειακό, αλλά και στο επίπεδο του μεγέθους. Στην ελληνική περίπτωση, ωστόσο, ο δυισμός που αφορά στο μέγεθος της επιχείρησης είναι κυρίαρχος και διαπερνά οριζόντια όλο το γαλαξία της ελληνικής επιχειρηματικότητας. Δηλαδή, οι μικρές επιχειρήσεις εισπράττουν εντονότερα τα αποτελέσματα της κρίσης σε όλους τους κλάδους και σε όλες τις περιοχές της χώρας.
Η πρόσφατη μελέτη του ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ δείχνει ότι σε επίπεδο περιφερειών οι συνέπειες της πανδημίας δεν είναι σε καμία περίπτωση οριζόντιες. Έτσι, ενώ στο σύνολο της χώρας το 87% εκτιμά ότι ο τζίρος τους για το 2020 θα κινηθεί σε χαμηλότερα επίπεδα, στις νησιωτικές περιοχές, που βιώνουν αρκετά εντονότερα τις επιπτώσεις της πανδημίας σε σχέση με τις επιχειρήσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα, το ποσοστό αυτό εκτοξεύεται στο 97,4%. Αντίθετα, οι εμπορικές επιχειρήσεις στην Αττική εμφανίζουν υψηλότερη ανθεκτικότητα με το αντίστοιχο ποσοστό να περιορίζεται στο 80,6%. Είναι πρόδηλο ότι οι οικονομικές συνέπειες της κατάρρευσης του τουρισμού συμπαρασύρουν τις επιχειρήσεις-δορυφόρους που δραστηριοποιούνται γύρω από τον κλάδο, καταδεικνύοντας τη συμπίεση από τη μείωση της εξωτερικής ζήτησης.
Υπό αυτό το πρίσμα, ο περιφερειακός δυισμός μοιάζει να τροφοδοτεί έναν δεύτερο δυισμό, αυτόν που αναπτύσσεται μεταξύ των κλάδων του λιανικού εμπορίου. Για παράδειγμα, οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο εμπόριο τροφίμων εμφανίζουν σχετικά λιγότερο αρνητικές εκτιμήσεις για την πορεία του κύκλου εργασιών το 2020 συγκριτικά με την ένδυση-υπόδηση. Το αυτό για τις τουριστικές εμπορικές επιχειρήσεις, οι οποίες καλούνται σε μια «βίαιη προσαρμογή» λόγω του εξωγενούς shock της κατάρρευσης της τουριστικής δαπάνης.
Ο τρίτος δυισμός, και ίσως ο πιο σημαντικός, είναι αυτός του μεγέθους. Όπως διαφαίνεται από τη συγκριτική αποτίμηση των στοιχείων της έρευνας του ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ, αλλά και τα διαθέσιμα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ., οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις εμφανίζουν υψηλότερους βαθμούς ανθεκτικότητας σε σχέση με τις μικρότερες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του οικιακού εξοπλισμού. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας του ΙΝΕΜΥ της ΕΣΕΕ, το 89% των μικρών επιχειρήσεων καταγράφουν μείωση του κύκλου εργασιών τους, ενώ μεγαλύτερες επιχειρήσεις εμφανίζουν αύξηση στα έσοδα τους κατά 25,9% μεταξύ Ιουνίου 2019/2020. Παρόμοια εικόνα καταγράφεται και στον κλάδο της ένδυσης-υπόδησης, όπου οι μικρές επιχειρήσεις του κλάδου βιώνουν μια κατάρρευση σε όρους κύκλου εργασιών, με το 98% να έχει μειωμένα έσοδα για το πρώτο εξάμηνο του 2020 (σε σύγκριση με το 2019). Αθροιστικά, στις μεγαλύτερες επιχειρήσεις η μείωση του κύκλου εργασιών είναι αναλογικά πολύ μικρότερη (36,6%), ενώ για τις μικρές η μείωση ξεπερνά το 50%.
Η αποτύπωση των παραπάνω δείχνει ότι η πανδημία του Covid-19 λειτουργεί ως ένας εξωγενής παράγοντας επιτάχυνσης μιας ιδιότυπης «δημιουργικής καταστροφής» (creativedestruction) από τα πάνω, τόσο στο κλαδικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο μεγέθους. Μια δημιουργική καταστροφή ωστόσο που δεν αποτελεί προϊόν, όπως ο Schumpeter είχε υποθέσει, της καινοτόμου δράσης και πρωτοβουλίας του ιδεοτυπικού οραματικού επιχειρηματία. Τουναντίον, όπως φαίνεται, παρά το γεγονός ότι επιτελείται «από τα έξω», η καταστροφή δεν έχει ουδέτερο ιδεολογικό πρόσημο. Διαμορφώνει ευκαιρίες για τις λίγες μεγάλες επιχειρήσεις, αποκλείοντας την πλειονότητα των μικρών, ενώ ταυτόχρονα, στο όνομα της παραγωγικότητας, αναζητά μια περαιτέρω μείωση του μοναδιαίου κόστους εργασίας. Είναι χαρακτηριστικό, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ., ότι ο δείκτης μισθών και ημερομισθίων στο λιανικό εμπόριο παρουσίασε μείωση κατά -5,9% μεταξύ 2ου εξαμήνου του 2019 και 2020.
Οδηγούμαστε έτσι σε μια μεταλλαγή των παραγωγικών σχέσεων σε όλο το φάσμα της επιχειρηματικότητας με επιταχυνόμενους ρυθμούς, στη διαμόρφωση μιας ολιγοπωλιακής εικόνας στην αγορά και στην οικονομία. Παράλληλα, η ψηφιοποίηση του εμπορίου και η διαφαινόμενη μεταλλαγή των καταναλωτικών προτύπων προωθούν περαιτέρω την ηλεκτρονική μεταστροφή των εμπορικών συναλλαγών θολώνοντας τα όρια μεταξύ λιανικού και χονδρικού εμπορίου.
Επομένως, η όποια συζήτηση για τον παραγωγικό μετασχηματισμό θα πρέπει, αφενός, να λάβει υπόψη τις τεκτονικές αλλαγές που καταγράφονται και, αφετέρου, να αναγνωρίσει την ιστορική συμβολή των μικρών επιχειρήσεων στο επιχειρηματικό οικοσύστημα, αλλά και τη συμβολή τους στην κοινωνική συνοχή.
* Βάλια Αρανίτου, αν. καθηγήτρια Πανεπιστημίου Κρήτης
