Live τώρα    
25°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
25 °C
23.2°C25.8°C
2 BF 33%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.4°C26.8°C
2 BF 33%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.0°C24.8°C
2 BF 49%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.2°C21.0°C
2 BF 69%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
25 °C
24.0°C24.9°C
2 BF 33%
"Όλως υμέτερος"
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

"Όλως υμέτερος"

Η αλληλογραφία ανάμεσα στον Ντεκάρτ και την πριγκίπισσα Ελισάβετ είναι έργο που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον· πρωτίστως επειδή αποτελεί μνημειώδες υπόδειγμα εκλαΐκευσης και στη συνέχεια διότι έδωσε το έναυσμα στον φιλόσοφο να συνθέσει το αριστούργημα της φιλοσοφικής του σκέψης που είναι τα Πάθη της Ψυχής [μετάφραση: Γιάννης Πρελορέντζος, Δημήτρης Ροζάκης, Κριτική, 1996]. Η ανταλλαγή των επιστολών τοποθετείται στις παρυφές αυτού που, λίγα χρόνια αργότερα, θα μετατρεπόταν στο ρεύμα του καρτεσιανισμού, ανάμεσα στα έτη 1643 και 1649, λίγο πριν τον θάνατο του φιλοσόφου το 1650. Όμως, πέρα από το επιστημονικό ενδιαφέρον, οι επιστολές αυτές παρουσιάζουν και ανθρώπινο. Τις ανταλλάσσουν δύο άνθρωποι οι οποίοι αλληλοσυμπληρώνονται υποδειγματικά· πράγμα σπάνιο, αφού συνήθως η φιλοσοφική επιστολογραφία προσπαθώντας να εκλαϊκεύσει οδηγεί σε παρανοήσεις. Όμως, εδώ έχουμε να κάνουμε με διαφορετική περίπτωση, καταρχάς διότι με βάση την επιθυμία της Ελισάβετ αυτές οι επιστολές πρέπει να παραμείνουν κρυφές καθ’ ότι η ίδια είναι δημόσιο πρόσωπο. Βέβαια, ο φιλόσοφος δεν σεβάστηκε απόλυτα την επιθυμία της και κράτησε αντίγραφα αυτών των επιστολών, τα οποία χρησιμοποίησε λίγο αργότερα στην αλληλογραφία του με τη βασίλισσα Χριστίνα της Σουηδίας. Ωστόσο, ήδη από την πρώτη απάντηση του Ντεκάρτ βλέπουμε έναν άνθρωπο ευγενή και ευαίσθητο. Όλες αυτές οι φόρμουλες ευγενείας που χρησιμοποιεί και οι οποίες καμιά φορά εκτείνονται σε ολόκληρη παράγραφο δεν γίνονται μόνο τυπικά. Μετατρέπουν τα σφάλματα της πριγκίπισσας σε πράξεις της βούλησής της· τα πάθη της ψυχής σε πράξεις τού σώματος και αντίστροφα. Η διδασκαλία του ξεκινάει από το ήθος που εκπέμπει το ύφος των επιστολών του.

Η Ελισάβετ της Βοημίας, κόρη του Φρειδερίκου, βασιλιά της Βοημίας, από την εξορία στην οποία βρισκόταν λόγω του τριακονταετούς πολέμου, απευθύνεται για πρώτη φορά το 1643 στον Ντεκάρτ για να της δώσει συμβουλές ώστε να αντέξει τις δύσκολες στιγμές που περνούσε. Όμως, στη συνέχεια, η αλληλογραφία τους κάλυψε όλο το φάσμα της φιλοσοφικής έρευνας, από τη μεταφυσική μέχρι τα μαθηματικά και την ηθική. Κομβικό ρόλο σ’ αυτό έπαιξε η κεντρική απορία της Ελισάβετ για το πρόβλημα της ενότητας του σώματος με την ψυχή. Αυτό είναι το ζήτημα που επανέρχεται ανελλιπώς στο σύνολο σχεδόν των επιστολών. Όπως είναι γνωστό, η καρτεσιανή οντολογία αναγνωρίζει δύο διακριτές υποστάσεις, τη νόηση (res cogitans), η οποία είναι ιδιότητα της ψυχής, και την έκταση (res extensa), η οποία είναι ιδιότητα του σώματος. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι αυτές οι δύο είναι διακριτές, ο Ντεκάρτ αναγνωρίζει πως είναι ενωμένες σχηματίζοντας ενιαίο σύνολο. Στο ερώτημα της Ελισάβετ για τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να γνωρίσουμε αυτή την ενότητα, ο Γάλλος φιλόσοφος απαντάει χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της καθημερινής εμπειρίας, δηλαδή με τη χρήση των αισθήσεων. Όμως, το Εγώ αυτής της εμπειρίας δεν είναι σωματικό, δεν είναι της τάξης τής εκτατής ουσίας. Ποια είναι τότε η εμπειρία του; Πρόκειται για μια οπτική εμπειρία, μια αίσθηση, μια αντίληψη, μια cogitatio, σύμφωνα με την καρτεσιανή ορολογία. Είναι επίσης μια μοναχική εμπειρία. Αυτό που βλέπω, η όρασή μου, δεν ανήκουν παρά μόνο σε μένα. Σ’ αυτές τις πράξεις βρίσκομαι, αυστηρά, σε ταυτότητα με τον εαυτό μου σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορώ να αμφιβάλλω σχεδόν για τα πάντα· για την ύπαρξη του κόσμου των αισθητών· για τα αξιώματα των μαθηματικών· αλλά τίποτα να μην μπορεί να κλονίσει τη βεβαιότητα της νοητικής μου ζωής.

Κατά τη διάρκεια αυτής της ανταλλαγής επιστολών, η απάντηση στο ερώτημα για την ψυχή και το σώμα αρχίζει να ακολουθεί διαφορετικά μονοπάτια. Η καρτεσιανή σκέψη μετατρέπει ένα καθαρά μεταφυσικό πρόβλημα σε ηθικό. Η απάντηση του Ντεκάρτ στις απορίες της νεαρής πριγκίπισσας καταλήγει στην περιγραφή των βασικών γραμμών μιας ψυχολογίας. Επειδή, όπως τονίζει σε μια από τις επιστολές του, για να συλλάβουμε την ενότητα του σώματος με την ψυχή πρέπει να κρατήσουμε αποστάσεις από τη φιλοσοφία και να αφιερωθούμε «στη χαλάρωση των αισθήσεων και στην ανάπαυλα του πνεύματος». Μόνο μέσα από τις καθημερινές συζητήσεις και τη σχόλη μπορεί ο άνθρωπος να έρθει σε επαφή μ’ αυτό που είναι τελικά η ζωή· ηθικό δίδαγμα στιβαρό, αφού τη ζωή την ζεις, δεν στοχάζεσαι πάνω σ’ αυτήν. Συνεπώς, αυτό που προκύπτει από τα λεγόμενα του φιλοσόφου είναι ότι η ζωή διέπεται από μια λογική που ο λόγος δεν μπορεί να κατανοήσει. Η καρτεσιανή διδασκαλία φαίνεται να διαχωρίζει τη φιλοσοφία από τη ζωή· θέση η οποία αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής αργότερα για τον Σπινόζα και τον Λάιμπνιτς. Η σύλληψη της ενότητας αντιτίθεται στη φιλοσοφική σκέψη· αποτελεί κοινή παραδοχή, αλλά, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, η συνηθισμένη στον στοχασμό πριγκίπισσα δεν μπορεί να την κατανοήσει.

Παράλληλα, όμως, ο Γάλλος φιλόσοφος τονίζει το γεγονός πως χωρίς την επιστήμη δεν μπορούμε ποτέ να συλλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο διακρίνονται και γι’ αυτό χρησιμοποιεί το παράδειγμα των μαθηματικών. Αφιερώνει δύο επιστολές στην επίλυση μαθηματικών προβλημάτων τονίζοντας στην Ελισάβετ πως τα πνεύματα που έχουν ικανότητα στη μεταφυσική δεν τα καταφέρνουν στην άλγεβρα και το αντίστροφο. Ωστόσο, είναι φανερή η διάθεση του φιλοσόφου να αποτελέσει νέο παράδειγμα με τη μέθοδό του έχοντας ως καλύτερη εκπρόσωπο, βέβαια, την ίδια την Ελισάβετ. Η καρτεσιανή οντολογία συνεπώς συμπλέκεται με την επιστημολογία, πράγμα που θα αποτελέσει, από εδώ και στο εξής, το υπόδειγμα κάθε μελλοντικής μεταφυσικής.

Τελικά, ο Ντεκάρτ ίσως να μην είναι ο πρώτος που χώρισε ριζικά το σώμα από την ψυχή ή που τόνισε τον ασώματο χαρακτήρα της τελευταίας. Σίγουρα όμως είναι ο πρώτος που συνέλαβε τη φύση της ψυχής εκκινώντας από τη δομική μοναξιά τής απόδειξής της, μαζί με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη σχέση της με την προοπτική ενός πιθανού σολιψισμού. Κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν σκέφτηκε ποτέ ότι η μη-σωματικότητα της ψυχής είναι σύστοιχη μιας δομικής μοναξιάς ούτε ότι η ενδοσκόπηση θα ήταν ο μόνος τρόπος για να φτάσει κανείς σε οποιαδήποτε αντικειμενική αλήθεια. Από τη μοναξιά της δικής του εξορίας θα ξεκινήσει και ο ίδιος ο Ντεκάρτ με σκοπό να θεραπεύσει τη μελαγχολία της πριγκίπισσας και, μέσα απ’ αυτήν, τη μελαγχολία που προκύπτει από την ίδια του τη φιλοσοφία. Ίσως αυτές οι επιστολές, με το ήθος και την ευαισθησία που εκπέμπουν, ν’ αποτελούν το αντίδοτό της.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL