Του Δημήτρη Παπανικολόπουλου*
- Οι αριστεροί/ες ξέρουν πολύ καλά τι επίδραση έχει πάνω σε κάποιον/α το να βρεθεί στο δρόμο μαζί με άλλους, οι οποίοι αυτομάτως μετατρέπονται σε συναγωνιστές. Απλώς δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι το ίδιο μπορεί να συμβεί και στους δεξιούς πολίτες. Οι συγκεντρώσεις και οι διαδηλώσεις, όπως έχει τονίσει ο γνωστός θεωρητικός Charles Tilly, είναι επιδείξεις αξιοσύνης, ενότητας, πολυάριθμου, και αφοσίωσης σε ένα σκοπό. Οι δεξιοί πολίτες συνειδητοποίησαν ότι είναι μια οιωνεί πλειοψηφία και ένιωσαν αυτό που πάντα ένιωθαν οι αριστεροί και δημοκρατικοί πολίτες: το συναίσθημα ενός μαχόμενου λαού.
Ήμουν από τους πρώτους που υποστήριξα ότι ο ΣΥΡΙΖΑ ήρθε στην εξουσία χάρη στην αντιμνημονιακή κινηματική καμπάνια1. Έκτοτε, τόσο στη σχετική επιστημονική βιβλιογραφία όσο και στην πολιτική αρθρογραφία η σύνδεση των δύο έγινε κάτι σαν κοινός τόπος. Τι ακριβώς συμβαίνει, όμως, κατά τη διάρκεια των κινητοποιήσεων που μπορεί να ενδιαφέρει τις εκλογικές αναμετρήσεις που ακολουθούν; Το πιο σημαντικό είναι αναμφίβολα η αλλαγή της κυρίαρχης διαχωριστική γραμμής και η σύμπηξη μιας νέας κοινωνικοπολιτικής συμμαχίας.
Πώς συμβαίνει, όμως, κάτι τέτοιο; Αξιοποιώντας το εννοιολογικό οπλοστάσιο της σύγχρονης θεωρίας των κοινωνικών κινημάτων2, μπορούμε να αναφερθούμε στους εξής αιτιώδεις μηχανισμούς, η ενεργοποίηση των οποίων καθιστά εφικτή την οικοδόμηση μιας νέας κοινωνικοπολιτικής συμμαχίας: προσδιορισμός μιας κοινής απειλής, απενεργοποίηση των διαχωριστικών γραμμών μεταξύ των συστατικών στοιχείων αυτής της συμμαχίας, σύγκλιση μεταξύ τους, ενεργοποίηση διαχωριστικής γραμμής μεταξύ αυτών και των νέων τους αντιπάλων. Αυτοί οι αιτιώδεις μηχανισμοί βρέθηκαν πίσω από την οικοδόμηση του αντιμνημονιακού μετώπου, η οποία πραγματοποιήθηκε σε κρίσιμο βαθμό στο πλαίσιο των κινητοποιήσεων ενάντια στη λιτότητα. Λέγοντας κάτι τέτοιο δεν θέλω να υπερτιμήσω τη συνεισφορά των κινητοποιήσεων στη δημιουργία των πολιτικών μετώπων. Είναι, όμως, αδιαμφισβήτητο ότι οι κινητοποιήσεις συνεισφέρουν τους πλέον κρίσιμους πόρους για τη σύμπηξη τέτοιων μετώπων: την ιδέα ότι δεν είμαστε μόνοι μας, την ταύτιση με ευρύτερες ομάδες και την ενεργοποίηση ή δημιουργία ταυτοτήτων, την αίσθηση του συνανήκειν με άλλους με τους οποίους έχουμε διαφορές, καθώς και δυνατά συναισθήματα (οργής και ελπίδας που νικούν το φόβο), οργανωτικούς δεσμούς, κ.λπ.
Αυτούς τους κρίσιμους πόρους προμήθευσε το «κίνημα της γραβάτας», οι κατά τόπους κινητοποιήσεις κατά των μεταναστών και των προσφύγων, και φυσικά τα συλλαλητήρια κατά της επίλυσης του μακεδονικού. Το γεγονός ότι οι αριστεροί και οι περισσότεροι προοδευτικοί πολίτες δεν συμμετείχαν σε αυτές τις κινητοποιήσεις δεν τους επέτρεψε να κατανοήσουν ότι δημιουργούνταν εκεί μέσα κάτι ανάλογο με αυτό που δημιουργήθηκε μέσα από τις κινητοποιήσεις της περιόδου 2010-2014. Σε όλες τις περιπτώσεις ο αντίπαλος ήταν η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ. Όλες οι κατηγορίες συντηρητικών ανθρώπων βρέθηκαν μαζί να «αγωνίζονται» κατά του κοινού εχθρού. Παρ’ όλες τις διαφορές τους, συνειδητοποίησαν ότι είχαν κάτι κοινό, κάτι που τους ένωνε, έναν κοινό στόχο. Οι αριστεροί/ες ξέρουν πολύ καλά τι επίδραση έχει πάνω σε κάποιον/α το να βρεθεί στο δρόμο μαζί με άλλους, οι οποίοι αυτομάτως μετατρέπονται σε συναγωνιστές. Απλώς δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι το ίδιο μπορεί να συμβεί και στους δεξιούς πολίτες. Οι συγκεντρώσεις και οι διαδηλώσεις, όπως έχει τονίσει ο γνωστός θεωρητικός Charles Tilly, είναι επιδείξεις αξιοσύνης, ενότητας, πολυάριθμου, και αφοσίωσης σε ένα σκοπό. Οι δεξιοί πολίτες συνειδητοποίησαν ότι είναι μια οιωνεί πλειοψηφία και ένιωσαν αυτό που πάντα ένιωθαν οι αριστεροί και δημοκρατικοί πολίτες: το συναίσθημα ενός μαχόμενου λαού. Όχι πως ο «αγώνας» τους δεν λάμβανε χώρα ταυτόχρονα στο διαδικτυακό χώρο, αλλά το «συναίσθημα» του «μαχόμενου» «λαού» δημιουργείται στο δρόμο.
Μέσα σε μια καθημερινότητα που δεν βελτιωνόταν αισθητά, πολλοί/ες βρήκαν ένα λόγο για να παλέψουν, να παλέψουν για τις ιδέες τους που απειλούνταν. Μιλάω φυσικά για το πιο συντηρητικό κομμάτι της κοινωνίας. Ερχόμενος σε αντιπαράθεση με αυτό το κομμάτι της κοινωνίας, ο ΣΥΡΙΖΑ ερχόταν σε σύγκρουση με τη «βαθιά» ελληνική κοινωνία, καθώς όπως προκύπτει από τις έρευνες (Μαραντζίδης και Σιακάς 2019) η πλειοψηφία των Ελλήνων είχε διαχρονικά αντίθετες απόψεις από αυτές που εξέφρασε ο ΣΥΡΙΖΑ στο μεταναστευτικό και το μακεδονικό. Απειλητικές για τους ίδιους ήταν, επίσης, τόσο οι πρωτοβουλίες της κυβέρνησης για διακριτούς ρόλους κράτους – εκκλησίας όσο και τα νομοθετήματα υπέρ της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, των παιδιών των μεταναστών, των ρομά, κ.λπ.
Η νεοπαγής συμμαχία που έριξε το ΣΥΡΙΖΑ, όμως, αποτελείται και από το άλλο μεγάλο κομμάτι της «βαθιάς» ελληνικής κοινωνίας: τους επιχειρηματίες και τους ελεύθερους επαγγελματίες, οι οποίοι ρέπουν προς τη φοροδιαφυγή και θεωρούν ότι τα οφέλη της ανάπτυξης πρέπει πάντα να τα γεύονται πρώτοι. Ακόμα και μη συντηρητικά κομμάτια της μεσαίας τάξης μετακόμισαν στο συντηρητικό στρατόπεδο προκειμένου να πυκνώσουν τη συμμαχία που, κατά τη γνώμη τους, θα τους απάλλασσε από την υψηλή φορολογία. Φυσικά, δεν υπολογίζουν μόνο στη μείωση των φόρων (που άλλωστε προανήγγειλε και ο ΣΥΡΙΖΑ), αλλά στη χαλάρωση των ελέγχων και στη δυνατότητα εκτεταμένης φοροδιαφυγής. Αυτοί βέβαια δεν βγήκαν όλοι στο δρόμο, βγήκαν όμως σημαντικά τμήματά τους κατά τη διάρκεια του «κινήματος της γραβάτας» και των αγροτικών κινητοποιήσεων. Οι εκπρόσωποί τους δε διαμαρτυρήθηκαν πολλάκις για την εφαρμογή του POS και την επιβολή των ηλεκτρονικών συναλλαγών.
Στην περίπτωση του αντιμνημονιακού μετώπου συστεγάστηκαν διαφορετικά αιτήματα και πολιτικά φαντασιακά: από τη μια το αριστερόστροφο αίτημα για τερματισμό της λιτότητας και από την άλλη το δεξιόστροφο αίτημα για ανάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας. Η συντεταγμένη αυτών ήταν η τιμωρία των διεφθαρμένων πολιτικών ελίτ και η γεφύρωση των συνιστωσών έγινε από πλήθος διανοουμένων, δημοσιολογούντων και πολιτικών κομμάτων, κυρίως της Αριστεράς. Όμως, το βάθος αυτής της ιδεολογικής δουλειάς που έκανε τη συμμαχία αυτή απρόσβλητη από τα επιχειρήματα του αντιπάλου οφείλεται στη συνύπαρξη των ανθρώπων στους δρόμους και στις πλατείες, καθώς και στις ατελείωτες συζητήσεις μεταξύ τους για πέντε χρόνια.
Στην περίπτωση του αντιΣΥΡΙΖΑ μετώπου συστεγάστηκαν επίσης τα διαφορετικά οικονομικά και πολιτισμικά αιτήματα που περιέγραψα πιο πάνω, με τα συστημικά ΜΜΕ (κανάλια, εφημερίδες, sites) και τη Ν.Δ. (και δευτερευόντως το ΠΑΣΟΚ) να παίζουν το ρόλο του γεφυροποιού και του κοινού εκπροσώπου. Και σε αυτή την περίπτωση, όμως, η συνύπαρξη των ανθρώπων στους δρόμους και στις πλατείες, καθώς και οι ατελείωτες συζητήσεις μεταξύ τους για τεσσεράμιση χρόνια έκανε τη συμμαχία αυτή απρόσβλητη από τα επιχειρήματα του αριστερού αντιπάλου. Φυσικά θα ήταν τελείως παραπλανητικό να μην αναγνωρίσω ότι το βάθος της ιδεολογικής δουλειάς που συντελέστηκε μετά το 2015 σχετίζεται σε κρίσιμο βαθμό με το μιντιακό ακτιβισμό, τον κατακλυσμό από fake news και την εξώφθαλμη προπαγάνδα. Ο φανατισμός, ωστόσο, που διακατείχε τις «φυλές» της Δεξιάς και το γεγονός της ενοποίησής τους υπό την αιγίδα της Ν.Δ. υπήρξε σε κρίσιμο βαθμό αποτέλεσμα του (ακρο)δεξιού κινηματισμού.
Η καιροσκοπική συμμετοχή σε κάποιες από αυτές τις κινητοποιήσεις κάποιων «αριστερών» σχημάτων δεν άλλαξε το χαρακτήρα αυτών των κινητοποίησεων, εμπέδωσε όμως τη βασιμότητα του αντιΣΥΡΙΖΑ μένους και την παλλαϊκότητα της κινητοποίησης σε συμβολικό επίπεδο, γεγονός που φυσικά αύξησε την αυτοπεποίθηση της νεοπαγούς δεξιάς κοινωνικοπολιτικής συμμαχίας.
* Δρ Πολιτικής Επιστήμης
1. Papanikolopoulos Dimitris and Vassilis Rongas, “SYRIZA’s electoral success as movement effect, 2010-2015”, ανακοίνωση στο Διεθνές συνέδριο “Democracy rising”, Αθήνα, 16-19 Ιουλίου 2015
2. McAdam Doug, Sidney Tarrow, and Charles Tilly, Dynamics of contention, Cambridge University Press, 2001
