Δευτέρα 8 Νοεμβρίου 392. Ο Θεοδόσιος, τελευταίος αυτοκράτορας του ενιαίου ρωμαϊκού κράτους προτού αυτό διαιρεθεί σε ανατολικό και δυτικό, καταργεί με διάταγμα την παλαιά θρησκεία. Τρία χρόνια αργότερα, συνδιάδοχος της Ρώμης καθίσταται το εκχριστιανισμένο ρωμαϊκό κράτος της Ανατολής, το οποίο σταδιακά μετεξελίσσεται στην εξελληνισμένη αυτοκρατορία της χριστιανικής Ανατολής που, αιώνες αργότερα, θα γίνει γνωστό ως Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Παράλληλα δε με τη διοικητική μεταβολή συντελείται και μία πνευματική και θρησκευτική.
Κέντρο της παλαιάς θρησκείας ήταν οι Δελφοί. Με το διάταγμα όμως του Θεοδοσίου το μαντείο τους κλείνει οριστικά. Το ιερό των Δελφών λειτουργούσε από τον 10ο αιώνα π.Χ. προσελκύοντας προσκυνητές ακόμα και από μακρινούς τόπους. Η πρόοδος του ελληνικού κόσμου υπήρξε αυτή τη μιάμιση χιλιετία, και ιδίως τους τελευταίους δέκα αιώνες, συνυφασμένη με την ανάπτυξη του ιερού. Με αυτό συνδέονταν πτυχές του ελληνικού κόσμου, από τους εποικισμούς μέχρι τις κοινωνικές και πολιτειακές μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό των πόλεων κρατών.
Μερικά χρόνια νωρίτερα, το 361, όταν ο αυτοκράτορας Ιουλιανός απέστειλε τον έμπιστό του Ορειβάσιο στο μαντείο των Δελφών να πληροφορηθεί για την τύχη των ιερών, πήρε την απάντηση: «Είπατε τω βασιλεί, χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά, ουκέτι Φοίβος έχει καλύβην, ου μάντιδα δάφνην, ουδέ παγάν λαλέουσαν. Απέσβετο και το λάλον ύδωρ». Σταδιακά ο «Ομφαλός της Γης», οι Δελφοί, όπου συναντήθηκαν οι δύο αετοί που απελευθέρωσε ο Δίας από Ανατολή και Δύση, θα ερημώσουν εντελώς.
Με την ανάδειξη του Χριστιανισμού σε κυρίαρχη θρησκεία θα αναζητηθεί νέος «Ομφαλός της Γης». Αυτό είναι και αιτούμενο πίστης και παραδόσεων. Διόλου άσχετο το ότι, αιώνες αργότερα, ο «πατέρας» της Λαογραφίας στην Ελλάδα Νικόλαος Πολίτης θα αναφερθεί στον θρύλο "Ο ιερέας του Απόλλωνα".
Όταν γεννήθηκε ο Χριστός, ένας ιερέας του Απόλλωνα τελούσε θυσία εκεί κοντά όπου αργότερα χτίστηκε ένα μοναστήρι. Ξαφνικά διέκοψε την τελετή λέγοντας στους παρευρισκόμενους: «Αυτή τη στιγμή γεννήθηκε γιος Θεού με δύναμη μεγάλη σαν του Απόλλωνα. Όμως, ο Απόλλων θα τον νικήσει». Προτού όμως ολοκληρώσει την πρόταση, έπεσε αστραπή και τον έκαψε.
Ο Πολίτης θα αναφερθεί ακόμη στους «Μυλόρδους». Σύμφωνα με την παράδοση, αυτοί δεν είναι χριστιανοί, αλλά κατάγονται από τους αρχαίους ειδωλολάτρες Αδελφιώτες, που ζούσαν σε ένα κάστρο, τους Αδελφούς. Όταν επικράτησε ο Χριστιανισμός, οι Αδελφιώτες έφυγαν στη Δύση. Από αυτούς κατάγονται, λέει ο θρύλος, οι Μυλόρδοι, και έρχονται τώρα εδώ και προσκυνούν τα αρχαία των Δελφών.
Πέμπτη 21 Φεβρουαρίου 2019, Ιερουσαλήμ. Λίγο πριν από τα μεσάνυχτα Πέμπτης προς Παρασκευή φτάνω στον Ναό της Αναστάσεως για την αποψινή παννυχίδα, την ολονυχτία, ή αγρυπνία στην καθομιλουμένη. Απέναντι από το Ιερό Κουβούκλιο και τον Πανάγιο Τάφο βλέπω μία από τις εκκλησίες που στεγάζονται στον ναό, το Καθολικό των Ελληνορθοδόξων. Στο Άγιο Βήμα του Καθολικού είναι που κατευθύνεται ο Πατριάρχης αμέσως μόλις εξέλθει από το Ιερό Κουβούκλιο με τους δύο αναμμένους πυρσούς στην Αφή του Αγίου Φωτός που τελούν οι Ελληνορθόδοξοι από το 1101.
Στο δάπεδό του βλέπω κάποια αντικείμενα. Ένα από αυτά είναι το λεγόμενο «Ζάθεον Μεσόμφαλον» ή αλλιώς «Ομφάλιον». Μια μαρμάρινη σφαίρα σε ιδιαίτερη βάση. Συμβολίζει τον «Ομφαλό της Γης» και είναι μοναδικός στον κόσμο, παρότι υπάρχουν ανάλογα μεσόμφαλα στους περισσότερους χριστιανικούς ναούς. Πρόκειται για μαρμάρινες πλάκες με συμβολικές παραστάσεις, συνήθως είτε στον Σολέα, τον χώρο δηλαδή που βρίσκεται μπροστά στο Ιερό Βήμα όπου τελούνται τα μυστήρια και διάφορες τελετές, είτε κάτω απ’ τον τρούλο, στο κέντρο του δαπέδου.
Το Ομφάλιον συνδέει, σύμφωνα με τη χριστιανική παραδοχή, τις Ουράνιες Δυνάμεις με τον ναό, αποτελώντας έτσι το πνευματικό κέντρο τόσο του ιερού χώρου όσο και ολόκληρης της εκκλησιαστικής περιφέρειάς του.
Υπάρχουν μερικά πολύ γνωστά ομφάλια. Όπως στο δάπεδο της νοτιοδυτικής πλευράς της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, συμβολίζοντας το πνευματικό κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Επάνω του στεφόταν ο αυτοκράτορας και στεκόταν στη Θεία Λειτουργία και στις επίσημες τελετές.
Ή το χρονολογούμενο στον 13ο αιώνα μαρμάρινο Ομφάλιο της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντος που έσωσαν το 1924 οι Ελληνοπόντιοι και βρίσκεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης. Γνωστό είναι και το μαρμάρινο Ομφάλιο στο δάπεδο της Μητροπόλεως του Μυστρά, τον Άγιο Δημήτριο, πάνω στο οποίο εστέφθη το 1449 αυτοκράτορας ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.
Το σημαντικότερο όμως Ομφάλιο θεωρείται αυτό εδώ στον ναό της Αναστάσεως. Ο πνευματικός αόρατος ομφάλιος λώρος δεν συνδέει τον Ουρανό μόνο με μία ενορία, μία περιφέρεια ή ακόμη και μία αυτοκρατορία, αλλά με ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο. Είναι αυτός που ο Ιεζεκιήλ στο 38.12 αναφέρει ως Ομφαλό της Γης, εννοώντας τον Ναό της Αναστάσεως και ειδικά τον Πανάγιο Τάφο.
Στο μυαλό μου έρχεται μαζί με τον Ομφαλό των Δελφών και η θυμέλη, ο βωμός των αρχαίων ελληνικών θεάτρων, τοποθετημένη και αυτή στο κέντρο και εν προκειμένω της ορχήστρας, όπου επίσης στεκόταν κάποιος σημαίνων. Όχι αυτοκράτορας, αλλά ο κορυφαίος του χορού. Ίσως κάποιος αόρατος πνευματικός λώρος συνέδεε τον Διόνυσο με τον δήμο, όπως και ο Ομφαλός τον Απόλλωνα με τον ελληνικό κόσμο.
