Ο Levon Eskenian είναι ένας αρμενικής καταγωγής κλασικός πιανίστας που δραστηριοποιείται με το σύνολο το οποίο έχει ιδρύσει, το Gurdjieff Ensemble. Αυτό ασχολείται κατά πρώτο λόγο με τη μουσική που ο φιλόσοφος George Ivanovich Gurdjieff/Γεώργιος Ιβάνοβιτς Γκουρτζίεφ έγραψε με τη βοήθεια και τη συνεργασία του Ουκρανού πιανίστα και συνθέτη Thomas de Hartmann/Τόμας Ντε Χάρτμαν αλλά και συνολικά με τις διαφορετικές φόρμες της παραδοσιακής αρμενικής μουσικής, ενώ στον πιο πρόσφατο δίσκο του, το «Zartir» του 2023 (κυκλοφορεί, όπως και οι δύο προηγούμενοι, από την ECM Records/AN Music), συμπράττει και η Εθνική Χορωδία της Αρμενίας. Με την ευκαιρία της συναυλίας του Gurdjieff Ensemble την Κυριακή 25 Μαΐου στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης συνομίλησα με τον Levon Eskenian για τη μουσική αλλά και για τη φιλοσοφία του Γκουρτζίεφ και το πώς συνδυάζονται στην αέναη εσωτερική αναζήτηση που βρίσκονται στο επίκεντρο της σκέψης του ανατρεπτικού Ελληνοαρμένιου διανοητή.
Ποια ήταν η πρώτη φορά που άκουσες τη μουσική του Γκουρτζίεφ και του Τόμας ντε Χάρτμαν και πώς αποφάσισες μετά να αρχίσεις να ασχολείσαι ενεργά μαζί της;
Η πρώτη επαφή μου με τη μουσική του Γκουρτζίεφ ήταν με έναν δίσκο της ECM, το «Chants, Hymns Αnd Dances» της Anja Lechner και του Βασίλη Τσαμπρόπουλου. Θυμάμαι ότι με συνεπήρε η ατμόσφαιρά του και αυτό μου άνοιξε μια πόρτα. Μετά άκουσα τις αυθεντικές ηχογραφήσεις του Ντε Χάρτμαν αλλά και τις εκτελέσεις αυτής της μουσικής από τον Keith Jarrett. Αλλά αυτό που αληθινά βρήκα συναρπαστικό ήταν ό,τι άκουσα πίσω από τη μουσική. Αναγνώρισα κάτι -μελωδικούς τρόπους, «τροπικά» σχήματα- που το ένιωσα βαθιά οικείο.
Γεννήθηκα στον Λίβανο όπου υπάρχει μια μεγάλη αρμενική κοινότητα και μεγάλωσα σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Στην παιδική μου ηλικία άκουσα αρμενικούς θρησκευτικούς ψαλμούς, ελληνική παραδοσιακή μουσική, κουρδικές μελωδίες, αραβική μουσική και ασσυριακούς ύμνους που μου άφησαν πολύ έντονες εντυπώσεις. Ο Γκουρτζίεφ γεννήθηκε στην Αρμενία από Έλληνα πατέρα και Αρμένια μητέρα. Η μουσική του βασίζεται σε ό,τι άκουσε στα ταξίδια του από την Αρμενία στη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία. Έτσι δεν βρήκα τίποτα «εξωτικό» σε αυτήν. Συνειδητοποίησα ότι αυτά τα κομμάτια όπως τα μετέγραψε για πιάνο ο Τόμας ντε Χάρτμαν δεν ήταν απλές συνθέσεις αλλά ζωντανές παραδόσεις που μεταδίδονται μέσω της συλλογικής μνήμης. Αυτό με έκανε να ιδρύσω το Gurdjieff Ensemble, για να επαναφέρω αυτές τις μελωδίες στις ακουστικές και πολιτιστικές καταβολές τους χρησιμοποιώντας τα παραδοσιακά όργανα τα οποία ο Γκουρτζίεφ είχε ακούσει κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του.
Ηταν κυρίως οι φιλοσοφικές θέσεις του Γκουρτζίεφ ή οι συνθέσεις του Ντε Χάρτμαν που σε έκαναν αρχικά να ενδιαφερθείς για αυτή τη μουσική και μετά να την αγαπήσεις;
Αρχικά ήταν η ίδια η μουσική. Οι μελωδικές ιδέες ήταν τόσο αυθεντικές και ξεκάθαρες που με έκαναν να ενδιαφερθώ αμέσως για αυτές. Αργότερα, όταν είχα την ευκαιρία να γνωρίσω τη «σχολή» και το έργο του Γκουρτζίεφ διαβάζοντας τα κείμενά του και άρχισα να καταλαβαίνω την ουσία της σκέψης του, την αναζήτησή του, το όραμά του για την εσωτερική εξέλιξη του ανθρώπου και τη σημασία της «ιερής τέχνης», συνειδητοποίησα ότι η μουσική δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη διδασκαλία του. Ο Τόμας ντε Χάρτμαν, με την παιδεία και την εμπειρία του από τη σύνθεση στο πλαίσιο της κλασικής μουσικής, κατόρθωσε να διαφυλάξει την πνευματική ουσία αυτών των μελωδιών ενώ τις μετέφερε στο πιανιστικό «περιβάλλον». Ήταν, λοιπόν, ένα σημείο τομής εθνομουσικολογικού, φιλοσοφικού και πνευματικού ενδιαφέροντος.
Τι εκπροσωπεί η φιλοσοφία του Γκουρτζίεφ και τι σημαίνει και εκφράζει για εσένα;
Για εμένα η φιλοσοφία του Γκουρτζίεφ είναι η αναζήτηση της συνείδησης σε έναν κόσμο όπου εύκολα χάνουμε το επίκεντρο και η συμπεριφορά μας γίνεται μηχανική. Πίστευε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι ζούμε εγκλωβισμένοι σε ένα είδος ύπνου επαναλαμβάνοντας συμπεριφορές και αντιδράσεις. Η μέθοδός του -διαρκής αυτοπαρατήρηση και υπόμνηση του εαυτού μας- μας βοηθά να αναπτύξουμε την προσοχή και την εσωτερική συνειδητοποίησή μας και να διατηρούμε μια αρμονική ισορροπία ανάμεσα στο μυαλό, στα συναισθήματα και στο σώμα μας. Διαμέσου των κειμένων, των ιδεών, της μουσικής και των ασκήσεων -στα οποία αναφέρεται συνολικά ως «Η εργασία»- ο Γκουρτζίεφ μάς προσέφερε εργαλεία για τη μεταμόρφωση. Υπό αυτή την έννοια η μουσική μπορεί να θεωρηθεί ένα σοκ, ένα μέσο για να «ξυπνήσουμε», όχι με πολυπλοκότητα αλλά με το να είμαστε παρόντες/ούσες. Βρίσκω πολύ βαθιά συναισθήματα σε αυτές τις μελωδίες.
Αντίστοιχα, ποια είναι τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία στη μουσική του Ντε Χάρτμαν και πού θεωρείς ότι έγκειται η μεγαλύτερη αξία της;
Ο Ντε Χαρτμαν είχε την ασυνήθιστη ικανότητα να μετασχηματίζει κάτι πολύ ακατέργαστο, προφορικό και συνήθως τροπικό στο πιο εξευγενισμένο δυτικοευρωπαϊκό τονικό σύστημα. Απέφυγε την ωραιοποίηση του υλικού. Οι εναρμονίσεις του είναι λεπταίσθητες και λιτές επιτρέποντας στη μελωδία να αναπνέει. Αυτό που εκτιμώ περισσότερο είναι ότι δεν προσπάθησε να «σφετεριστεί» τις μελωδίες αλλά τις υπηρέτησε. Αυτό είναι σπάνιο προσόν για έναν συνθέτη. Το έργο του λειτουργεί ως γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, προφορικής παράδοσης και παρτιτούρας, πνευματικότητας και αισθητικής.
Πώς θα αποκαλούσες τη μουσική των Γκουρτζίεφ-Ντε Χάρτμαν; Παραδοσιακή ή έστω μια διαφορετική φόρμα της, μουσική για διαλογισμό, κάτι άλλο;
Δύσκολο να την εντάξεις σε ένα μόνο ιδίωμα. Οι πηγές της είναι παραδοσιακές -τελετουργική μουσική, ιεροί ψαλμοί, φολκλορικές μελωδίες- αλλά έχει φιλτραριστεί διαμέσου μιας νέας προσέγγισης, αυτής του Γκουρτζίεφ. Θα έλεγα ότι είναι ιερή παραδοσιακή μουσική η οποία απευθύνεται σε πολλά διαφορετικά πολιτιστικά υπόβαθρα. Η εμπειρία της για κάποιους/ες είναι διαλογιστική, για άλλους/ες βαθιά συναισθηματική. Για εμένα εκπληρώνει έναν σκοπό, είναι μουσική που σε προσκαλεί να την ακούσεις με όλη σου την ύπαρξη.
Ποιες είναι οι μεγαλύτερες δυσκολίες για να την κατανοήσεις και μετά να την ερμηνεύσεις;
Η κυριότερη δυσκολία είναι να συλλάβεις την ουσία της με όλη την απλότητά της. Δεν είναι απαιτητική από πλευράς δεξιοτεχνίας, από την άλλη όμως απαιτεί βαθύτερη προσοχή, στατικότητα, εσωτερική παρουσία. Όταν ενορχηστρώνω κομμάτια της για το Gurdjieff Ensemble, περνώ πολύ χρόνο απλά ακούγοντας και ρωτώντας τον εαυτό μου τι χρειάζεται αληθινά η μουσική. Ποιες είναι οι απαιτήσεις της εκάστοτε κλίμακας, ποιο όργανο, ποιο τέμπο, ποια ποικίλματα, πότε πρέπει να υπάρχει σιωπή; Κάθε απόφαση πρέπει να υπηρετεί την ουσία της μουσικής και όχι το εγώ του εκτελεστή.
Και ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση όταν φτάνεις να την παίξεις;
Το να παραμείνεις παρών και να εστιάσεις συναισθηματικά. Ως πιανίστας με δυτική μουσική παιδεία γνωρίζω πολύ καλά μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για εμάς τους/τις κλασικούς μουσικούς, ότι τείνουμε να μας απορροφούν η πολυπλοκότητα και οι τεχνικές απαιτήσεις των οργάνων μας και ξεχνάμε το σημαντικότερο όλων, την ίδια τη μουσική. Με τους εκτελεστές παραδοσιακών οργάνων τα πράγματα είναι διαφορετικά. Διατηρούν αυτή την εσωτερική συγκέντρωση όταν παίζουν, όπως κάνουν και οι αυτοσχεδιαστές. Οι μέθοδοι του Γκουρτζίεφ βοηθούν σε αυτό, χρησιμοποιούσε τον όρο αυτοϋπενθύμιση, δηλαδή το να έχεις συνείδηση του εαυτού σου όταν είσαι στη σκηνή. Αυτό ακριβώς σου ζητά η συγκεκριμένη μουσική. Είναι εύκολο να πέσεις στην παγίδα της συνήθειας ή της μουσικής αυτοματοποίησης, αλλά αυτή η μουσική απαιτεί να την παίζεις με πλήρη συνείδηση. Αυτή είναι η αληθινή πρόκληση.
Πότε και πώς σχηματίστηκε το Gurdjieff Ensemble, ποιος είναι ο ρόλος σου σε αυτό και ποιος είναι ο σκοπός του;
Ιδρυσα το Gurdjieff Ensemble το 2000 στην Αρμενία συγκεντρώνοντας μουσικούς που είναι δεξιοτέχνες των παραδοσιακών οργάνων (το πνευστό ντουντούκ, κανονάκι, ούτι, κιθάρα, αρμενική [ποντιακή] λύρα). Πολλοί από αυτούς προέρχονται από οικογένειες που για πολλές γενεές είναι παραδοσιακοί μουσικοί. Σκοπός μας είναι να επαναφέρουμε τη μουσική του Γκουρτζίεφ στις παραδόσεις στις οποίες γεννήθηκε όχι με νοσταλγία αλλά με τρόπο που να τις φέρνει στο σήμερα. Είμαι ο καλλιτεχνικός διευθυντής και ενορχηστρωτής του συνόλου, η μουσική του Γκουρτζίεφ έφτασε σε εμάς σε σολιστική πιανιστική μορφή και εγώ την ενορχηστρώνω για παραδοσιακά όργανα. Κάθε ενορχήστρωση βασίζεται σε εις βάθος έρευνα αλλά και στη διαίσθησή μου. Αν και το σύνολο σχηματίστηκε για να παίζει τη μουσική του Γκουρτζίεφ, αργότερα επεκταθήκαμε στην αρμενική θρησκευτική και κοσμική μουσική του Komitas και δημιουργών όπως οι Sayat Nova και Ashugh Jivani, αλλά συνεργαζόμαστε και με σύγχρονους συνθέτες. Αλλά οποιοδήποτε υλικό και αν παίζουμε, όσα διδαχθήκαμε παίζοντας τη μουσική του Γκουρτζίεφ είναι πάντα παρόντα στο πώς το προσεγγίζουμε.
Το Gurdjieff Ensemble προσπαθεί να παίζει τη μουσική των Γκουρζίεφ και Ντε Χάρτμαν όσο το δυνατόν πιο κοντά στο πνεύμα της και στον τρόπο που γράφτηκε ή κατά κάποιον τρόπο να την «εκσυγχρονίσει» για τον 21ο αιώνα;
Προσπαθούμε να μένουμε κοντά στην ουσία της, να διατηρούμε τις παρτιτούρες στην ολότητά τους στον βαθμό που το απαιτεί η μουσική. Ενορχηστρώνω προσπαθώντας να μένω πιστός στην τροπική θεωρία της παραδοσιακής μουσικής, να χρησιμοποιώ τα κατάλληλα ηχοχρώματα και συνδυασμούς οργάνων και να διατηρώ τη ρυθμική ελευθερία. Δεν επιδιώκουμε να εκσυγχρονίσουμε τη μουσική, χρησιμοποιούμε όργανα που είναι πολύ πιθανό ο Γκουρτζίεφ να είχε ακούσει στα τραγούδια του. Υπό μια έννοια, λοιπόν, επαναφέρουμε τη μουσική στην αυθεντική μορφή της, δεν την αλλάζουμε. Την αφήνουμε να μιλήσει με τη δική της «φωνή» και πιστεύω ότι αυτή λέει πολλά και στους ακροατές και ακροάτριες του 21ου αιώνα.
Τι πιστεύεις ότι λέει αυτή η μουσική στα σημερινά ακροατήρια;
Νομίζω ότι προσφέρει κάποια πράγματα που πολύς κόσμος χρειάζεται σήμερα: βάθος, ησυχία, προσοχή. Ζούμε σε έναν πολύ θορυβώδη -κυριολεκτικά και μεταφορικά- κόσμο, με πολύ μεγάλες ταχύτητες και περισπασμούς. Αυτή η μουσική σού ζητά να επιβραδύνεις ή και να σταματήσεις και να αισθανθείς. Η μουσική του Γκουρτζίεφ δεν επιδιώκει να διασκεδάσει, μιλά σε κάτι πρωταρχικό και αρχέγονο μέσα μας. Γι’ αυτό και συχνά συγκινεί βαθιά ακόμα και ακροατήρια που δεν έχουν καμία οικειότητα με τις παραδόσεις από τις οποίες αντλούμε. Νιώθουν ότι αυτή η μουσική έρχεται από ένα μέρος υπεράνω κάθε μόδας και ιδιώματος, σε καιρούς θορύβου προσφέρει ησυχία και σιωπή, σε καιρό συνεχών περισπασμών καλεί σε προσοχή.
Στο παρελθόν έχεις κάνει έναν δίσκο με μουσική του «πατριάρχη» της αρμενικής θρησκευτικής μουσικής, του Komitas. Πιστεύεις ότι σχετίζεται με αυτή των Γκουρτζίεφ και Ντε Χάρτμαν και, αν ναι, μουσικά ή με κάποιον άλλο τρόπο;
Υπάρχει απόλυτη σχέση. Τόσο ο Komitas όσο και ο Γκουρτζίεφ ήταν συλλέκτες, δέκτες και πομποί προφορικής μουσικής κληρονομιάς. Ο Komitas εργάστηκε με αρμενικά θρησκευτικά και παραδοσιακά τραγούδια και πάντα με ευλάβεια και «ησυχία». Ο Κουρτζίεφ έκανε κάτι ανάλογο, αλλά σε μια πολύ ευρύτερη γεωγραφική περιοχή, Αρμενία, Ελλάδα, Μέση Ανατολή και Κεντρική Ασία. Αμφότεροι πίστευαν ότι η μουσική μπορεί να είναι η οδός για κάτι ανώτερο και αμφότεροι επίσης εργάστηκαν για να την προστατεύσουν ώστε να μην χαθεί στη φασαρία και στη σύγχυση της σύγχρονης εποχής.
Τι να περιμένει το κοινό που θα παρακολουθήσει τη συναυλία σας στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης;
Μπορούν να περιμένουν μια μοναδική ακουστική εμπειρία. Είναι μια συναυλία αλλά επίσης και ένα ταξίδι, αυτή η μουσική σε ταξιδεύει σε πολλούς τόπους, από την Ελλάδα στην Αρμενία και από εκεί στην Κεντρική Ασία, αλλά ταυτόχρονα και μέσα σου. Κάποια κομμάτια είναι ενδοσκοπικά, κάποια άλλα ρυθμικά και βασισμένα σε παραδοσιακές μουσικές. Ελπίζω ότι το ακροατήριο δεν θα απολαύσει μόνο ένα όμορφο ακρόαμα αλλά θα θυμηθεί και κάτι διαχρονικό που υπάρχει μέσα του.
