«Η μουσική είναι ένα απάγκιο, ένα λιμάνι που μας προστατεύει από τις κατηφόρες τις οποίες συναντάμε στη διαδρομή της ζωής» λέει ο Σταύρος Σοφιανόπουλος, που πάντοτε αποζητούσε την προσωπική του αυτογνωσία. Η μουσική τον βοηθάει στην κατανόηση των ανθρώπων που τον περιβάλλουν, στην επικοινωνία του με το κοινωνικό σύνολο. Καθοριστικός στην προσπάθειά του για την αυτογνωσία υπήρξε ο ορισμός της έννοιας «νόσος» από τον Ηράκλειτο: «Νόσος σημαίνει την ταλάντωσιν μεταξύ της υπερβολής και της ελλείψεως εις τον χώρον των επιθυμιών». Και ο Σταύρος: «Με πέντε τέτοιες ρήσεις και η ανθρωπότητα... καθάρισε!».
Αρχισε να ασχολείται με τη μουσική μάλλον αργά. «Είναι ένας χώρος πνευματικός και αληθινός που σε βοηθάει στη συνύπαρξή σου με όποιους σε περιβάλλουν» λέει. Από πατέρα Κωνσταντινουπολίτη -τεχνίτη της μεταξουργίας, κοντά στο Ζωγράφειο-, ζώντας στο εθνικό γκέτο μιας σκληρής εποχής για την «Πόλη των Ελλήνων», φτάνει στην Αθήνα στα πρώτα εφηβικά του χρόνια, για ένα αναγκαίο οικογενειακό restart.
Ο «Αμερικάνος» και το μαγαζί της γωνίας
Κρόσια, φόδρες, κουμπιά, ζώνες πουλούσε το μαγαζί που δημιούργησε ο Λυμπέρης -πατέρας Σοφιανόπουλος- σε μια γωνία της Πατησίων, κοντά στην πλατεία Αμερικής. Το ανέλαβε η μοδίστρα μαμά, γιατί ο αρτίστας μπαμπάς γούσταρε να φτιάχνει μόνο ζώνες και να ονειρεύεται, ζώντας στον δικό του κόσμο, ακούγοντας ολημερίς μουσική. Ένα τρανζιστοράκι National έπαιζε συνεχώς το χουντικό κρατικό ραδιόφωνο της ΕΡΑ απ’ όπου ακούγονταν το «Λευτέρη-Λευτέρη» ή το «Ένα μεσημέρι στης Ακρόπολης τα μέρη». Τα σουξέ της εποχής.
Την ίδια εποχή, τα νέα παιδιά άκουγαν μετά μανίας τον «Αμερικάνο», το ραδιόφωνο της βάσης του ελληνικού AFRS, το «κρυφό σχολειό» για τις απούσες από το κρατικό ραδιόφωνο μουσικές: τζαζ, ροκ, soul και country music, από μεγαλοπρεπείς φωνές όπως αυτή του εκρηκτικού Wolfman Jack που τον εντυπωσίαζε καθώς γύρναγε από το 19ο Λύκειο Αρρένων Αθηνών της οδού Ιθάκης - παρόδου της Αχαρνών. Ζωντανές γειτονιές, σε άλλοτε ολοζώντανες εποχές, γεμάτες σκοτάδι, όνειρα κι ελπίδα.
Μάρκος, Τσιτσάνης, Φέρρης
Με ένα μπουζούκι, μια κιθάρα ή έναν μπαγλαμά, ο Σταύρος έπαιζε τα ρεμπέτικα που είχαν αναβιώσει στην πρώτη μεταδικτατορική εποχή. Ένα βράδυ στην ταβέρνα της Δήμητρας, στην Ερεσσύ στα Εξάρχεια, στο διπλανό τραπέζι καθόταν ο σκηνοθέτης Κώστας Φέρρης. Πρότεινε στη μουσική του κομπανία να εμφανίζονται τακτικά στο Θέατρο της οδού Κεφαλληνίας.
Ακούγοντας και παίζοντας Μάρκο, Τούντα, Δελιά ή Κηρομύτη, τραγούδια του πόνου, της φτώχειας, της αδικίας, της εγκατάλειψης, που οι μεγάλοι αυτοί λαϊκοί δημιουργοί μετουσίωναν σε δοξασία, ο Τσιτσάνης τού φαινόταν -αρχικά- πολύ «ελαφρύς». Μέχρι τη στιγμή που κατάλαβε το μεγαλείο του ανδρός και της μουσικής του!
Η «εισβολή»
Ενα πρωί από το Πρώτο Πρόγραμμα ακούστηκαν οι «15 Εσπερινοί» του Χατζιδάκι. Από τότε αυτή η καλή ελληνική μουσική κατακτούσε όλο και περισσότερο χώρο στις ακροάσεις του, γιατί ο Σταύρος αναγνώριζε σ’ αυτή τα πιο γνήσια στοιχεία. Τον αφορούσαν, τον συγκινούσαν εξίσου με τα παλιά ρεμπέτικα που ως τότε αγαπούσε σχεδόν αποκλειστικά. Δυο μουσικές και οι δυο αληθινές, δίπλα σε αυτές του Μίκη!
Στη μουσική του Μάνου τον εντυπωσίαζε η λιτή κι απέριττη ενορχήστρωση αλλά, κυρίως, οι μελωδίες. Μελωδίες που απέπνεαν ένα αξιοπρόσεκτα βαθύ, «εσωτερικό» συναίσθημα. Παράλληλα κι αναπόφευκτα, το Νέο Κύμα, όπως και η ανεπανάληπτη ποιητική και μουσική παρουσία του Διονύση Σαββόπουλου, εισέβαλαν σε όλων μας τον ψυχισμό.
Ο Μάρκος της τζαζ
Από μία κασέτα άκουσε «Return to Forever» και «My Spanish Heart» του πάντα φλογερού πιανίστα και leader Chick Corea. Ρυθμοί, τεχνικές, ενορχηστρώσεις και φρασεολογία, όλα τον εντυπωσίαζαν, σε βαθμό που ο Σταύρος Σοφιανόπουλος προσπάθησε να κατανοήσει αυτή τη «διαφορετική» μουσική που -κάποιοι, κάποτε- ονόμασαν fusion, jazz rock ή ό,τι άλλο. Κατά καλή του τύχη, σε ένα σεμινάριο τζαζ στη Salle Pleyel στο Παρίσι, ο Σταύρος συνάντησε έναν ήρεμο και πολύ ευγενικό εξωτερικά άνθρωπο, που μέσα του κόχλαζε το ηφαίστειο της τζαζ.
Ο Μάρκος Αλεξίου, ο δάσκαλος, μια λαμπρή προσωπικότητα της πρώτης γενιάς της τζαζ στη χώρα μας, αυτός ο σπουδαίος πιανίστας και συνιδρυτής του κορυφαίου τζαζ συγκροτήματος «Sphinx», τον βοήθησε να αποδιώξει όσες μικρές αμφιβολίες είχε για την ενασχόλησή του με τη μουσική. Και ο Σταύρος -ένας επαγγελματίας skipper στα ιστιοπλοϊκά που όργωναν τη Μεσόγειο- μαζεύοντας επί ένα εξάμηνο, κάθε χρόνο, τα απαραίτητα, το επόμενο σπούδαζε κλασικό πιάνο με τη Σοφία Ροζμαράκη των Cine Paradiso. Παράλληλα, στο Ωδείο Φίλιππος Νάκας μάθαινε από τον Αλεξίου τα μυστικά της τζαζ, τα modal συστήματά της.
Δύσκολοι αποχαιρετισμοί
Οι συνεργασίες με τον Χρήστο Ξενάκη, η ηχογράφηση στο στούντιο του Βαγγέλη Φάμπα και ο κινηματογράφος γέννησαν τους δίσκους του Σταύρου Σοφιανόπουλου
Κατά τη διάρκεια της καθημερινής μελέτης του ο Σταύρος Σοφιανόπουλος αισθάνεται τα δάχτυλά του να γεννούν μουσικές φράσεις, μελωδίες που τον προτρέπουν να αναζητήσει τη συνέχεια. Με τα χρόνια συγκεντρώθηκε στο μουσικό του «συρτάρι» συνθετικό υλικό, το οποίο αποτυπώθηκε σε μια κασέτα, που έφτασε στα χέρια της βραβευμένης σκηνοθέτριας Πέννυς Παναγιωτοπούλου. Εκείνη την εποχή γύριζε το «Δύσκολοι Αποχαιρετισμοί: Ο μπαμπάς μου», μια ταινία που τιμήθηκε με βραβείο στο Φεστιβάλ του Λοκάρνο. Η σκηνοθέτις κατάλαβε πως τα μουσικά θέματα του Σοφιανόπουλου και το ύφος τους ταίριαζαν στη νέα της δουλειά. Με αυτόν τον τρόπο η μουσική του Σταύρου βγήκε έξω από το δωμάτιό του, ώσπου, τελικά, κυκλοφόρησε από την Ankh music το 2002. Το αμερικανικό περιοδικό Variety έγραψε πολύ καλά λόγια για το σάουντρακ και για τον άγνωστο συνθέτη του.
Μελωδικό τρεχαντήρι
Την ίδια χρονιά, ένας φιλέλληνας Ιταλός φίλος τού πρότεινε ένα ταξίδι στο Αιγαίο με το δικό του ξύλινο τρεχαντήρι, πριν η Ε.Ε. επιβάλει την απόσυρση από τις θάλασσες και την καταστροφή τους, για τον ίδιο μάλλον λόγο που πέταγαν στις χωματερές τα πορτοκάλια. Ο Σταύρος αποδέχτηκε την πρόταση, υπό έναν όρο: στην καμπίνα του έπρεπε να υπάρχει ένα πιάνο. Εκεί, με έναν υπολογιστή κι ένα πρόγραμμα Cubase, δημιούργησε ένα πλήρως λειτουργικό studio όπου έγραφε τις παρτιτούρες για όσες μουσικές γεννιόντουσαν στη διάρκεια του ταξιδιού.
Στο τέλος της αποστολής τού skipper Σοφιανόπουλου δέκα μουσικές του συνθέσεις που αναφέρονται στο γεωγραφικό χώρο που τις ενέπνευσε -η Ελλάδα, η θάλασσα, η Μεσόγειος- ενορχηστρώθηκαν σε «κλασικότροπο» ύφος από τον Χρήστο Ξενάκη. Ο συνθέτης, πιανίστας και ενορχηστρωτής αγκάλιασε τη δουλειά του λες και ήταν δική του. Εμπνευσμένος από το «μουσικό τρεχαντήρι» του Ιταλού, ο «Χορός του Πυθέα» ηχογραφήθηκε στο στούντιο του Βαγγέλη Φάμπα. Περιγράφει το ταξίδι στη θάλασσα που συμβολίζει την πολύχρονη περιπλάνηση - με τις αντιξοότητες και τις αμφιβολίες της ζωής ενός ανθρώπου που, τελικά, βρίσκει απάγκιο στη δική του Ιθάκη.
«Κέρασμα», «Ανάγνωση», «Σημειώσεις»
Δύο χρόνια είχαν περάσει όταν η συνεργασία Ξενάκη και Σοφιανόπουλου απέδωσε «Το Κέρασμα». Ο δίσκος αυτός είναι εμπνευσμένος από την ελληνική παραδοσιακή ρυθμολογία και το ύφος της. Δύο συνθέσεις του είναι γραμμένες στα 9/8 σε στίχους του συνθέτη. Η «Ζυγαριά» περιγράφει την αγωνία ενός ανθρώπου που προσπαθεί να «ζυγίσει» την ιδεώδη ζωή με την πραγματικότητα. Το ομότιτλο «Κέρασμα» περιγράφει την αυτονόητη απαίτησή μας να ζήσουμε ειρηνικά σ’ αυτόν τον πλανήτη. Κάτι που οι πολέμαρχοι θέλουν να μετατρέψουν σε ένα στιγμιαίο «κέρασμα», χωρίς διάρκεια και συνέχεια.
Το 2010 ένας παλιός συν-κολυμβητής του Σταύρου από τα χρόνια των αθλητικών του επιδόσεων του ζήτησε να γράψει μουσική συνοδευτική της έκδοσης ενός βιβλίου του για τον Κ.Π. Καβάφη. Ορχηστρική μουσική που δισκογραφήθηκε την ίδια χρονιά, με τίτλο «Μία Ανάγνωση». Επτά χρόνια μετά ήρθαν οι οκτώ ορχηστρικές «Σημειώσεις». Κομμάτια που περιγράφουν στιγμιότυπα από συμβάντα της καθημερινότητας και ο Σοφιανόπουλος ευελπιστεί ότι οι ακροατές τους θα βρουν στοιχεία που αφορούν και τη δική τους ζωή.
Οι «Επισκέψεις» του 2019, μια παραγωγή του 2ου Προγράμματος της ΕΡΑ, πρόταση της Έλενας Διάκου, αποτελούνται από 5 τραγούδια ερμηνευμένα με τον πολύ ώριμο, χαρακτηριστικό τρόπο της Ναταλίας Ρασούλη, που θυμίζει κάτι από Στέλλα Γκρέκα. Τέσσερα ορχηστρικά τα συμπληρώνουν: ο ταχυδρόμος που φεύγει μια μέρα πριν από τη συνταξιοδότησή του με ένα φύλλο δέντρου στον σάκο του. - Ο δανειολήπτης που δεν αντέχει τις πιέσεις της τράπεζας και κοιμάται αγκαλιά με ένα βιβλίο του Μπόρχες. - Η σχέση που μετατρέπεται σε ένα χαρτομαντηλάκι, παρέα με τα άχρηστα...
Στην τελική ευθεία
«Χωρίς Λόγια» τιτλοφορείται ο δίσκος του Στ. Σοφιανόπουλου που κυκλοφορεί από το 2023 και περιέχει μόνον ορχηστρικά κομμάτια, παιγμένα στο πιάνο από τον ίδιο και τα δύο τσέλα των Κώστα Θέου και Στέφανου Γιαννόπουλου. Στο σήμερα ανήκουν οι «Λέξεις που δεν είπαμε». Τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι λέξεις, ο δίσκος ήταν στο τελικό στάδιο της παραγωγής του και οι Μουσικές Κοινότητες στον ρ/σ 105,5 Στο Κόκκινο θα έχουν τη χαρά της πρώτης του μετάδοσης το βράδυ της Κυριακής 7 Απριλίου.
Από τα πέντε τραγούδια που περιέχονται στις «Λέξεις που δεν είπαμε», το πρώτο αναφέρεται στον άγγελο της ταινίας τα «Φτερά του Έρωτα» του Γερμανού σκηνοθέτη Βιμ Βέντερς. Το δεύτερο, στο ανεξήγητο, στο μεγαλειώδες της ύπαρξής μας σ’ ένα σύμπαν που ποτέ δεν θα μάθουμε πώς γεννήθηκε. Ένα άλλο, σε πράγματα πολύ γνωστά, που καταλαβαίνουμε ξαφνικά πόσο άγνωστα μας είναι.
«Με ρωτά ο μικρός άγγελος για τη ζωή, για τον έρωτα, για το φιλί... Με ρωτά και για τα δάκρυα, για τον χρόνο, τη χαρά, τη φιλία και το αίσθημα, αν διαρκούν παντοτινά».
