Η Λούλα Αναγνωστάκη, μια από τις πιο σημαντικές και δυναμικές μορφές της νεοελληνικής δραματουργίας, γράφει το 1982 τη σπαρακτική και σπαρταριστή «Κασέτα». Περίπου σαράντα χρόνια μετά τη θρυλική παράσταση του Κάρολου Κουν και είκοσι χρόνια μετά το τελευταίο ανέβασμά της στην Αθήνα η «Κασέτα», το ανατρεπτικό και αναρχικό έργο της Λούλας Αναγνωστάκη, επιστρέφει στη σκηνή του Θεάτρου Σταθμός. Σκηνοθετεί, στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής στο Πανεπιστήμιο του Ηull με τίτλο «Η πνευματική παρακαταθήκη της Λούλας Αναγνωστάκη», ο Μάνος Καρατζογιάννης, έχοντας στο ενεργητικό του τη μακρόχρονη εργασία του στη δραματουργία της Αναγνωστάκη. Εμείς συναντήσαμε και συνομιλήσαμε με τους συντελεστές της παράστασης για το έργο και την παράσταση.
Μάνος Καρατζογιάννης, σκηνοθέτης / ηθοποιός
Ενα έργο που με συνταράζει
Η «Κασέτα» είναι ένα έργο που με συνταράζει. Ίσως γιατί συμπυκνώνει αριστοτεχνικά τις χαρές της ζωής, αλλά και την αγωνία για την εξαφάνισή της. Αλλά και γιατί με αυτό το έργο βγήκα στο θέατρο πριν από περίπου 20 χρόνια, μαθητής ακόμα, στο πλευρό του δασκάλου μου Γιώργου Αρμένη. Τότε γνώρισα και τη Λούλα Αναγνωστάκη, με την οποία συνδέθηκα με βαθιά φιλία και έδρασε καταλυτικά στην καλλιτεχνική μου διαμόρφωση. Μου συστήθηκε με μια ματαίωσή της. «Ήθελα να γράφω για τον κινηματογράφο» μου είπε. Από την «Κασέτα», μάλιστα, και μετά αρχίζει να γράφει σε εικόνες. Τώρα που ανεβάζουμε το έργο φέρνω ξανά στον νου μου αυτή την πρώτη μας συνάντηση. Και, βέβαια, τη Σοφία Ολυμπίου, τη Μαρίκα Τζιραλίδου και τον Ιάκωβο Ψαρρά, που δεν είναι πια στη ζωή και απάρτιζαν τη διανομή εκείνης της παράστασης. Απώλειες και ματαιώσεις, εξάλλου, κυριαρχούν στη σπαρακτική αλλά και σπαρταριστή «Κασέτα» μέσα σε ένα τσεχοφικό περιβάλλον που υφαίνει μοναδικά η Αναγνωστάκη για να μιλήσει για τον σύγχρονο Έλληνα. Για τη ζωή του «που όλο μικραίνει και που δεν πρέπει έτσι που ολοένα μικραίνει να εξαφανιστεί».
Ο Παύλος, που ερμηνεύω στην παράσταση, είναι εμπνευσμένος, σύμφωνα με την ίδια την Αναγνωστάκη, από τον πεζογράφο σύζυγό της Γιώργο Χειμωνά. Από το μέγεθος που είχαν οι δικοί του ήρωες ή έστω αναζητούσαν στη δική τους ζωή. Είναι ο πιο αδύναμος και ο πιο δυνατός μαζί. Βιώνει με αγωνία το χάσιμο της ζωής του κι αρπάζεται από μια στιγμή για να αποφύγει, έστω και για λίγο, την παγίδα της παραγωγής και της δουλειάς. Ενός ασφυκτικού συστήματος που καραδοκεί για όλους μας. Η Αναγνωστάκη δεν χαρίζεται. Δεν διστάζει να μιλήσει και για τα δεινά της δημόσιας ζωής μας, μια και το εμφυλιακό χνάρι είναι κι εδώ παρόν για να υπονομεύσει κάθε επικοινωνία και συναναστροφή. Άλλωστε, αν το Μαουτχάουζεν είναι η πνευματική καταγωγή του Ιάκωβου Καμπανέλλη, όπως την ορίζει ο ίδιος, ο εμφύλιος είναι η πνευματική αφετηρία της Αναγνωστάκη, σταθερή αναφορά σε κάθε έργο της (εκτός από το «Διαμάντια και μπλουζ»), και η «Κασέτα» η δική της «Αυλή».
Σμαράγδα Σμυρναίου, ηθοποιός
Υποβάλλουν τα ανείπωτα με τη μουσικότητα του εσωτερικού τους τοπίου
Μου είναι δύσκολο να εκλογικεύω τη διαδρομή του ρόλου μου -το ψάξιμό μου-, την ανάλυσή του ή να τον χαρακτηρίσω με διάφορα επίθετα. Νομίζω του στερούν «το αίμα» που διατρέχει όλα αυτά. Ας πω μόνο ότι η Μαρίτσα που υποδύομαι είναι η χαρά της ζωής, γεύεται τη ζωή, δεν το βάζει κάτω, την παλεύει, προσπαθεί να κρατάει ισορροπίες στις σχέσεις μέσα στην οικογένεια, όπου αυτή είναι η μητριά που παντρεύτηκε τον Τάσο, χήρο με δυο αγόρια, τον Παύλο και τον Γιωργάκη, που τα μεγάλωσε σαν δικά της, που η ίδια εργάζεται κλεισμένη σ’ ένα περίπτερο στου διαόλου τη μάνα, όπως λέει, που φιλοξενεί τη χήρα αδελφή της με την κόρη της από το χωριό εδώ και δώδεκα χρόνια. Και που τις Κυριακές, στην αργία της δηλαδή, καλοδέχεται τους φίλους (Σπύρο και Καίτη) του μεγάλου γιου για «το ούζο της Κυριακής» με τα ντολμαδάκια και τα κεφτεδάκια της. Θα σταθώ ιδιαίτερα στην εξαιρετική δουλειά που έχει κάνει η Λούλα Αναγνωστάκη στον «λόγο» αυτών των λαϊκών προσώπων που στερούνται μόρφωσης. Πως τόσο πηγαία και γλαφυρά τους βάζει να μιλούν μια γλώσσα φθαρμένη, με άπειρα γραμματικά και συντακτικά λάθη, που υποβάλλουν όμως τα ανείπωτα με τόση μουσικότητα και ρυθμό του εσωτερικού τους τοπίου.
Αναστασία Ραφαέλα Κονίδη, ηθοποιός
Οι χαρακτήρες στο έργο φωτίζουν ο ένας τον άλλον
Από την πρώτη μας συνάντηση-ανάγνωση κατάλαβα πως η συνεργασία αυτή θα είναι πολύ σημαντική για εμένα. Και πραγματικά ο τρόπος της δουλειάς αυτούς τους μήνες, η καθοδήγηση του σκηνοθέτη μας Μάνου Καρατζογιάννη σε συνδυασμό με τη συνδιαλλαγή μου με τους συναδέλφους και συνεργάτες, την ουσιαστική και διαρκή βοήθεια της Χρύσως Χαραλάμπους, το μέλημα όλων μας για την ουσία, την αλήθεια και την αγάπη για το ίδιο το κείμενο αυτής της σπουδαίας συγγραφέα επαλήθευσαν με τον καλύτερο τρόπο αυτήν την πρώτη αίσθηση. Εκκινώντας από την ανάλυση του έργου και των χαρακτήρων και φτάνοντας στην ουσία κάθε σκηνής με συνεχή υπενθύμιση της ιστορίας που αφηγούμαστε όλοι μαζί, η διαδρομή αποδείχθηκε κοπιώδης αλλά και ουσιαστική.
Η Λούλα Αναγνωστάκη έχει γράψει ένα συγκλονιστικό έργο, μοναδικό ως προς τη γραφή, τις εικόνες, τον λόγο, τη δομή των χαρακτήρων, τις σκηνικές οδηγίες του. Έχει γράψει μια ιστορία-εξομολόγηση με φοβερή ενσυναίσθηση, διορατικότητα και γνώση. Στο έργο βλέπω τον κόσμο μέσα από τα μάτια της δεκαοχτάχρονης Κατερίνας, ενός χαρακτήρα με βαριά βιογραφία, παρά το νεαρό της ηλικίας, και πολύ ιδιαίτερο ψυχικό φορτίο. Με γοητεύει πολύ η διαδρομή της μέσα στο έργο, εσωτερική και εξωτερική. Με γοητεύουν όλες οι αιχμές του χαρακτήρα της, οι αδυναμίες της, οι παλινδρομήσεις και οι ανασφάλειές της. Καταλαβαίνω πως το αίτημά της είναι αίτημα για αποδοχή κι αγάπη, κι όλο για αυτό προσπαθεί. Πώς προσπαθεί, όμως, είναι το θέμα. Οι χαρακτήρες στο έργο φωτίζουν ο ένας τον άλλον, αλληλεπιδρούν με τρόπο ακραίο: Όλα συντελούνται, λέγονται, συμβαίνουν κι όλα ανατρέπονται ανεπιστρεπτί.
Είμαστε πολύ τυχεροί που έχουμε τα έργα της Λούλας Αναγνωστάκη, αυτής της υπέροχης γυναίκας συγγραφέα που έγραψε την «Κασέτα» σαράντα δύο χρόνια πριν. Την «Κασέτα», που άμα τη διαβάσεις, δεν μπορείς παρά να αναλογιστείς εκ νέου τη θέση σου στη ζωή, ιδιωτική και δημόσια, δεν μπορείς να μην σκεφτείς τη λέξη «ελευθερία».
Βάσω Καμαράτου, ηθοποιός
Μέσα από τα λαϊκά λόγια καταλαβαίνεις τι σημαίνει ζωή
Τη Λούλα Αναγνωστάκη την ήξερα, μα τώρα τη γνώρισα βαθιά και πολύ μέσα από τα μάτια του Μάνου, που την ξέρει τόσο καλά και την αγαπά τόσο πολύ.
Η «Κασέτα». Ένα κείμενο, ένα έργο που είναι λες και μιλάει για καθένα μας χωριστά από όπου και να προερχόμαστε. Ένα κείμενο τόσο βαθιά λαϊκό που έτσι είναι η ζωή μας όλη. Μέσα από τα λαϊκά πρόσωπα, μέσα από τα λαϊκά λόγια καταλαβαίνεις τι σημαίνει ζωή. Και η Λούλα το είχε καταλάβει καλά αυτό.
Είμαι απέραντα χαρούμενη και τυχερή που ο Μάνος με κάλεσε και με επέλεξε να συμμετάσχω, και μου χάρισε αυτόν τον ρόλο, τον ρόλο της Βαγγελιώς. Είμαι, επίσης, τυχερή που αντάμωσα τον Μάνο ως σκηνοθέτη και ως σκηνοθέτη μου. Γιατί πέρα από την εκτίμηση και την αγάπη που του έχω, η ανάλυσή του και η προσέγγισή του στο έργο της Αναγνωστάκη ήταν καταλυτική. Ξέμπλεκε το κουβάρι κάθε λέξης και έφερνε στο φως την ιστορία. Αφέθηκα στις πρόβες και στον ρόλο, αφέθηκα στον Μάνο στις πρόβες και στον ρόλο ωσάν λευκό χαρτί.
Ο ρόλος, ο ρόλος μου, η Βαγγελιώ, μου αποκαλύφθηκε, εκτός των άλλων, και μέσα από μια μαντινάδα: «Πέτρες πετώ του φεγγαριού και αυτό τις στέλνει πίσω». Αυτή είναι η Βαγγελιώ μου. Και περισσότερα δεν μπορώ να πω!
Και, τέλος, είμαι πολύ τυχερή και χαρούμενη που αντάμωσα και γνώρισα αυτούς τους υπέροχους ανθρώπους που παίζουμε μαζί, γιατί, πρώτον, είναι καλοί άνθρωποι και, δεύτερον, εξαιρετικοί ηθοποιοί. Όπως επίσης και την υπέροχη βοηθό μας. Καθώς και όλους τους συνεργάτες που δημιούργησαν μαζί μας για να γίνει αυτή η παράσταση. Ευχαριστώ τον Μάνο για όλα και όλους τους για όλο αυτό, για την αντάμωσή μας και για αυτό που είναι στη ζωή αυτή. Τους αγάπησα όλους και ως ανθρώπους και ως ρόλους.
Καλό μας ταξίδι.
Ερμίνα Κυριαζή, ηθοποιός
Η «χωμάτινη» υπόστασή σου ακουμπάει το όνειρο
Οταν παίρνεις στα χέρια σου έργα σαν την «Κασέτα» της Λούλας Αναγνωστάκη είναι σαν να «ξεθάβεις» μικρούς θησαυρούς. Είναι από αυτές τις στιγμές που η «χωμάτινη» υπόστασή σου ακουμπάει το όνειρο. Και ο ρεαλισμός την πιο ιλιγγιώδη φαντασία. Αρκεί, λοιπόν, να αναλύσεις σε βάθος τον «λόγο», να ταξιδέψεις μαζί του, να επικοινωνήσεις και να κοινωνήσεις.
Η Καίτη μου, μια πηγή αλήθειας, ένας χείμαρρος παρρησίας. Συνεπής και αξιοπρεπής σε μια πατριαρχική κοινωνία, που η Λούλα τολμά να θίξει με μοναδικό τρόπο, προσπαθεί να επιβιώσει με όλους τους «γυναικείους» μηχανισμούς για να νιώθει ενταγμένη σε έναν αφιλόξενο κόσμο. Με μια αυτοεκτίμηση που πιάνει πάτο, μιας που δεν μορφώθηκε ποτέ γιατί έπρεπε να επιβιώσει, αισθάνεται μειονεκτικά. Η ευαισθησία της, η ενσυναίσθηση που προβάλλει δεν μπορεί να συγκριθούν με την ακαδημαϊκή μόρφωση!
Τι ακριβώς, λοιπόν, σημαίνει η μόρφωση; Και πόσο βαθιά καλλιεργημένοι είναι όσοι κουβαλούν στη φαρέτρα τους πλήθος από πτυχία!
Γιάννης Τσουμαράκης, ηθοποιός
Εργο πολιτικό και βαθιά ανθρώπινο
Οκτώ άνθρωποι μέσα σε ένα σπίτι αδυνατούν να επικοινωνήσουν ουσιαστικά είτε γιατί ανήκουν σε διαφορετικές γενιές, κοινωνικές τάξεις είτε λόγω διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων ή καταβολών. Έτσι, άλλος βρίσκει το καταφύγιό του γράφοντας κασέτες, άλλος αποζητώντας την ασφάλεια στα μάτια του αγαπημένου και άλλος στη θεοποιημένη ποδοσφαιρική ομάδα της οποίας είναι οπαδός. Αυτή η έλλειψη της ανθρώπινης επικοινωνίας σε συνδυασμό με τα κοινωνικά μοντέλα ευτυχίας που έχουν φορεθεί στον άνθρωπο σαν το πιο στενό του κοστουμάκι θα οδηγήσουν τους περισσότερους -εάν όχι όλους- ήρωες σε τέλμα. Το έργο αυτό, καλογραμμένο σαν μία σύγχρονη ρεαλιστική τραγωδία, διατηρώντας όμως το γελοίο της ανθρώπινης συμπεριφοράς, είναι πολιτικό αλλά και βαθιά ανθρώπινο, καθώς όλους, εντέλει, τους δικαιολογεί και τους συγχωρεί. Όλοι οι ήρωες βρίσκονται σε αυτό το έργο για να εκφράσουν τη δικιά τους γενιά ή για να υπερασπιστούν τη δικιά τους θέση σ’ αυτόν τον κόσμο. Έτσι και ο ρόλος του Γιωργάκη, τον οποίο έχω την τύχη να συναντήσω εγώ ως ηθοποιός. Ένα αγόρι που αναζητά την επιβεβαίωση άλλοτε στα μάτια του πατέρα, άλλοτε στη σχέση του με τον αδερφό του κι άλλοτε στην αποδοχή της παρέας, της γειτονιάς... της ομάδας. Για μένα αυτός ο ήρωας εκφράζει μια γενιά μετέωρη, όπου η ανάγκη για ανήκειν είναι τόσο μεγάλη, αλλά και η αμφισβήτηση που υφίσταται είναι επίσης σκληρή μέσα σε μία χαοτική πραγματικότητα.
