Όταν, όπως έδειξε και η πρόσφατη έρευνα «Παιδί και ανάγνωση» του ΟΣΔΕΛ για την αναγνωστκή συμπεριφορά των παιδιών, συνεχίζεις να παρατηρείς πως οι διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στις αναγνωστικές συμπεριφορές των παιδιών σχετίζονται με το βιοτικό ύφος των οικογενειών των παιδιών, και κυρίως με το πολιτισμικό κεφάλαιο που διαθέτει η οικογένειά του· όταν γνωρίζεις πως το ουσιώδες της μαθητείας στην ανάγνωση εγγράφεται, μέσω των διαδικασιών κοινωνικοποίησης, στα σώματα των παιδιών, και παίρνει τη μορφή αναγνωστικών νοητικών κατηγοριών και σωματικών σχημάτων που υποστηρίζουν αυτές τις κατηγορίες· όταν διαπιστώνεις πως το παιδί που εμπλέκεται σταθερά και συστηματικά στον κόσμο της ανάγνωσης αρχίζει να τον βιώνει ως αυτονόητο κόσμο, ως τον δεδομένο κόσμο του, ακριβώς επειδή βρίσκεται κλεισμένος μέσα του, επειδή αποτελεί ένα μαζί του, επειδή τελικά κατοικείται από αυτόν· όταν συνεχίζεις να επιβεβαιώνεις πως το παιδί που αγαπά την ανάγνωση έχει ανα-τραφεί, έχει υποβληθεί σε όλα αυτά τα καθημερινά οικογενειακά προγράμματα αναγνωστικής δράσης εν είδει αντικειμενικών δυνητικοτήτων, επειγουσών αναγκών, πράγματα τα οποία προσανατολίζουν την πρακτική του παιδιού, χωρίς όμως όλα αυτά να έχουν συγκροτηθεί σε νόρμες ή σε προσταγές καθαρά ορισμένες από μια συνείδηση και βούληση, και στο όνομά τους. Τελικά, όταν είναι βέβαιο πως το παιδί που αγαπά την ανάγνωση αποτελεί άλλη μια διάσταση του νόμου πως το πολιτισμικό κεφάλαιο πάει στο πολιτισμικό κεφάλαιο, ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα του κοινωνιολογικού γεγονότος πως ο κληρονόμος κληρονομείται από την κληρονομιά του, τότε σε τι συμπεράσματα μπορεί να οδηγηθεί κανείς;
Δεν αναδεύεται με τρόπο αβίαστο το εξής ερώτημα: Αν το οικογενειακό περιβάλλον είναι τόσο καθοριστικό για την απόκτηση της αναγνωστικής διάθεσης, για όσα παιδιά δεν προέρχονται από ένα τέτοιο περιβάλλον τι τους απομένει; Μόνο ο εκπαιδευτικός θεσμός μπορεί να αναπληρώσει σε έναν βαθμό αυτή την κοινωνική κληρονομιά την οποία στερούνται ορισμένα παιδιά και συνεπώς να συμβάλει στην απόκτηση της διάθεσης της αγάπης για την ανάγνωση, αυτού του πολύτιμου αγαθού. Το σχολείο το κάνει; Δυστυχώς, η σημερινή κυρίαρχη παιδαγωγική σχέση εξακολουθεί, εν πολλοίς, να θεμελιώνεται σε μια σειρά προαπαιτούμενων, τα οποία καθιστούν αδύνατη αυτό τον στόχο. Το σχολείο συνεχίζει να μεταχειρίζεται ως ίσα παιδιά άνισα μεταξύ τους. Οι μαθησιακές διαδικασίες που υιοθετούνται στους κόλπους του σχολείου, συνεπώς και της μάθησης της αγάπης για την ανάγνωση, εξακολουθούν να παραγνωρίζουν ό,τι απαιτεί και προϋποθέτει η αποτελεσματικότητά τους, δηλαδή την κατοχή από τα παιδιά που υποβάλλονται στη δράση του ενός ορισμένου πολιτισμικού κεφαλαίου που τα καταστεί συγγενή με τον τρόπο, το ύφος και το περιεχόμενο των σχολικών μαθησιακών διαδικασιών.
Συνεπώς, κάθε ανάλυση ή κάθε εκπαιδευτική πολιτική της αναγνωστικής πρακτικής και συμπεριφοράς των παιδιών που παραγνωρίζει αυτές τις συνθήκες θεσπίζει σιωπηλά σε καθολική νόρμα τις ιδιαίτερες ιδιότητες της κοινωνικής εμπειρίας ορισμένων μόνο παιδιών, εμπειρία η οποία δεν είναι τίποτε άλλο παρά αποτέλεσμα αγωγής, προϊόν συγκεκριμένων κοινωνικών και πολιτισμικών προνομίων. Όταν αφήνονται ανεξέταστες οι συνθήκες αυτές, τότε καταδικάζουμε τα παιδιά τα προερχόμενα από τις κυριαρχούμενες ομάδες να αιωρούνται, αυτά και οι οικογένειές τους, μεταξύ της επαίσχυντης συνείδησης της πολιτιστικής τους ταπείνωσης και της επιθετικής δυσφήμησης των κυρίαρχων πρακτικών. Μόνο με γενναίο και ριζικό εκπαιδευτικό και παιδαγωγικό, μεταρρυθμιστικό προσανατολισμό, το σχολείο θα μπορέσει να υποκαταστήσει, έστω σε έναν βαθμό, τον ρόλο της οικογένειας και στον τομέα της φιλαναγνωσίας και να συμβάλει στον εκδημοκρατισμό των πολιτισμικών και οικονομικών προϋποθέσεων για την πρόσβαση στη συστηματική και εντατική ανάγνωση, σε αυτό το αγαθό το οποίο, στις σημερινές κοινωνίες της γνώσης, αποτελεί ένα θεμελιώδες προαπαιτούμενο τόσο για την ατομική ανάπτυξη και ευημερία, όσο, κατ’ επέκταση, και τη συλλογική. Είναι καιρός να καταλάβουμε πως ο εκδημοκρατισμός της αγάπης για την ανάγνωση αποτελεί, τελικά, μείζονος σημασίας εθνικό πολιτικό διακύβευμα για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας.
* Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ
