Η προδιαγεγραμμένη καταδίκη σε θάνατο του Σωκράτη από το ορκωτό αθηναϊκό δικαστήριο το 399 π.Χ. με την κατηγορία της «ασέβειας προς τους Θεούς» και της εισαγωγής «καινών» δαιμονίων» με τα οποία τάχα «διέφθειρε» τους νέους ήταν μια ανόσια πράξη. Ποιοι ήταν, όμως, οι αληθινοί λόγοι που έφθασε το πράγμα εκεί;
Η «Απολογία Σωκράτους», που φωτίζει τη σκοτεινή αυτή υπόθεση, είναι κατά πάσα πιθανότητα το πρώτο έργο του Πλάτωνα και το μόνο από τα συγγράμματά του που δεν έχει διαλογική μορφή, με εξαίρεση το τελευταίο, τους «Νόμους». Σε αυτό το δραματικό στην ουσία του κείμενο βλέπουμε την αυθεντική απολογία του Σωκράτη. Σε αυτήν ο Πλάτωνας ήθελε να δώσει στην αιωνιότητα ολόκληρη την τεράστια ηθική προσωπικότητα του αγαπημένου δασκάλου του, που δίδασκε την αρετή στους συμπατριώτες του και που, μόνος, ύψωσε κεφάλι διακινδυνεύοντας τη ζωή του ενάντια στην παράνομη, σκανδαλώδη καταδίκη των δέκα Αθηναίων στρατηγών, σε μια δίκη-παρωδία, μετά τη νικηφόρο ναυμαχία των Αργινουσών εναντίον των Σπαρτιατών! Το γεγονός αναφέρει ο ίδιος στην «Απολογία» του.
Κατήγοροί του στη δίκη ήταν τρεις: ο Μέλητος, ένας άσημος ποιητής, ο Άνυτος, ένας πλούσιος βιομήχανος, αποτυχημένος πολιτικός, και ο Λύκων, ένας ρήτωρ δεύτερης κατηγορίας. Αλλά πίσω από αυτούς κρυβόταν η γενικά συντηρητική, πέραν των πολιτικών παρατάξεων, αθηναϊκή κοινωνία του τέλους του 5ου αιώνα, με το βάρος επιπλέον της ταπεινωτικής, συντριπτικής ήττας της Αθήνας στον Πελοποννησιακό Πόλεμο μετά την ανατροπή της επαίσχυντης τυραννίας των τριάκοντα, πολλοί από τους οποίους υπήρξαν μαθητές του Σωκράτη όταν αυτός επιχειρούσε, μάταια, με τη διδασκαλία του να «αναμορφώσει» διά της παιδείας τα τέκνα της «ανώτερης τάξης» της Αθήνας.
Ας εξετάσουμε, όμως, τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στην Αθήνα στα τέλη του 5ου αιώνα, προσπαθώντας να απαντήσουμε στο κρίσιμο ερώτημα: Πώς ο Σωκράτης έφθασε να ταυτίζεται από τους κατηγόρους του με το κίνημα των σοφιστών, ενώ ήταν στην πραγματικότητα ο κατεξοχήν αντίπαλός τους; Ας ακούσουμε τα δικά του λόγια: «Σε αυτήν τη συζήτηση και έρευνά μου, ακόμη και τώρα περιερχόμενος την πόλη εξετάζω, κατά την εντολή του Θεού, όποιον νομίζω ότι είναι σοφός. Και όταν σχηματίσω τη γνώμη ότι δεν είναι, προσπαθώ να του το δείξω […] Από αυτήν την εξέταση πολλά μίση έχω αποκτήσει, ώστε να μου γίνουν αίτια πολλών διαβολών και να μου προσδώσουν το όνομα “σοφός”. Και εκτός αυτού, μου προστέθηκε ο παρακάτω λόγος αντιπάθειας: οι νέοι, τα παιδιά των πλουσιότατων, μόνοι, χωρίς να τους προσκαλέσω, παρακολουθούν τις συζητήσεις μου και ευχαριστιούνται να ακούουν να εξετάζω τους άλλους και, πολλές φορές, θέλοντας να με μιμηθούν, επιχειρούν και αυτοί να εξετάζουν τους άλλους, και βρίσκουν πολλούς ανθρώπους που νομίζουν ότι κάτι ξέρουν αλλά δεν ξέρουν τίποτα. Και έπειτα, βέβαια, θυμώνουν εναντίον μου οι εξετασθέντες, και λένε πως κάποιος Σωκράτης, μιαρώτατος, διαφθείρει τους νέους. Και όταν κάποιος τους ρωτήσει με ποιες πράξεις και ποια διδασκαλία του τους διαφθείρει, δεν έχουν τίποτα να πουν. Έχουν πλήρη άγνοια του τι λέω και αναμασούν τα πρόχειρα που λέγονται για όλους όσους επιπόλαια φιλοσοφούν, ότι τα μετέωρα τάχα μελετώ και τα κρυμμένα κάτω από τη γη, και δεν πιστεύω στους Θεούς της πόλεως, και κάνω την αλήθεια ψέμα και το ψέμα αλήθεια, και τον άδικο λόγο δίκαιο (τον ήττονα λόγο κρείττονα), και με τέτοιες εμπαθείς διαβολές σάς έχουν γεμίσει τα αυτιά…».
Είναι φανερό ότι εδώ ο Σωκράτης υπαινίσσεται τον Αριστοφάνη, που στις «Νεφέλες» του, λίγα χρόνια πριν, τον είχε παρουσιάσει ψευδεπίγραφα ως σοφιστή, να κάθεται στα σύννεφα, να θεοποιεί τα ουράνια σώματα (μετέωρα), να απιστεί στους παραδεδεγμένους Θεούς και να κάνει «το μαύρο άσπρο». Αλλά για όλα αυτά και για την παράσταση της «Απολογίας» του Δήμου Αβδελιώδη, που απαντά έμπρακτα με τη χειροποίητη σκηνοθεσία του στο κρίσιμο ερώτημα, θα χρειαστεί άλλο ένα σημείωμα.
