«Η αρχιτεκτονική υπάρχει γιατί περιέχει μέσα της τη ζωή».
«Προσπαθούμε να δώσουμε περισσότερη ελευθερία στους ανθρώπους να είναι δημιουργικοί, να ονειρεύονται, γιατί νομίζουμε ότι η ποιότητα του χώρου είναι κάτι σημαντικό για κάθε κάτοικο» (Lacaton και Vassal).
Φράσεις λιτές, ουσιαστικές και όχι μεγαλόσχημες, έννοιες βαθιές και γεμάτες από αγάπη για τους ανθρώπους ως σύνολα, αλλά και για κάθε άτομο ως μονάδα.
Είναι ευτύχημα λοιπόν ότι ορισμένα θεσμικά όργανα της αρχιτεκτονικής ενίοτε αναγνωρίζουν την κοινωνική σημασία της και επιβραβεύουν αρχιτέκτονες που με το έργο τους αμφισβητούν την, γενικώς επιβαλλόμενη από την εμπορικότητα και την ιδεολογική έπαρση, κουλτούρα του εντυπωσιασμού και της χλιδής. Συμπληρωματικά όμως και υποδόρια υποδεικνύουν ότι η ποιοτική αρχιτεκτονική δεν χρειάζεται να είναι προνόμιο κανενός, ούτε απαιτεί -όπως πολύ συχνά διακηρύσσεται- τεράστια ποσά για να είναι ποιοτική. Ούτε επίσης απαιτεί την -όπως πολύ συχνά αποκρύπτεται- καταστροφή του πλανήτη για να υπάρξει.
Έτσι λοιπόν φέτος δύο μεγάλης εμβέλειας οργανισμοί, για ακόμα μια φορά, βραβεύουν αρχιτέκτονες που, είτε στο παρελθόν είτε πρόσφατα, με το έργο τους έχουν προσφέρει αρχιτεκτονική υψηλής ποιότητας και συνειδητά βαθιά ανθρωποκεντρική.
Η φετινή Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας τίμησε για το συνολικό έργο της την Ιταλίδα αρχιτέκτονα Lina Bo Bardi (1914-1992), ενώ μόλις πριν από λίγες μέρες η επιτροπή απονομής του Βραβείου Pritzker για το 2021, του αντίστοιχου Nobel για την αρχιτεκτονική, βράβευσε το έργο των Γάλλων αρχιτεκτόνων Anne Lacaton και Jean Philippe Vassal.
Η Lina Bo Bardi γεννήθηκε στη Ρώμη, αλλά λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν στο τέλος του πολέμου εγκατέλειψε την Ιταλία και εγκαταστάθηκε στη Βραζιλία. Ήταν μια αυθεντική, χαρισματική προσωπικότητα, η οποία δεν έβλεπε την αρχιτεκτονική σαν μονοσήμαντη, στεγνά τεχνοκρατική επαγγελματική δραστηριότητα, αλλά ως δραστηριότητα με βαθύ κοινωνικό και πολιτιστικό ρόλο. Σε αντίθεση μάλιστα με ό,τι συμβαίνει σήμερα και τείνει να επικρατήσει και να καθιερωθεί στην πανεπιστημιακή αρχιτεκτονική παιδεία με την καταφυγή σε παγκόσμια κλίμακα στην πρακτική πλευρά της, αγνοώντας επιδεικτικά την ανθρωπιστική, η Lina Bo Bardi θέτει το πλαίσιο κατανόησης της αρχιτεκτονικής ως σύνθετης και ανοιχτής δραστηριότητας. Έτσι και η ίδια εκτός από την αρχιτεκτονική έχει ασχοληθεί με τη σκηνογραφία, με τον σχεδιασμό επίπλων και κοσμημάτων, με τη ζωγραφική.
Συνεπέστατα μοντερνιστική η αρχιτεκτονική της. Εξαίσιο παράδειγμα η γυάλινη κατοικία, υπερυψωμένη από το έδαφος, τοποθετημένη σε ένα δάσος με τρόπο που να δίνει την εντύπωση ότι βρισκόταν πάντα εκεί και με κυρίαρχο συστατικό τον γενναιόδωρο ενιαίο εσωτερικό ανοικτό χώρο. Με τεράστια υαλοστάσια περιμετρικά, με τα οποία το δάσος και το φυσικό φως εισβάλλουν στο εσωτερικό, και την επίπλωση να διαμορφώνει τις επιμέρους χρήσεις. Αντίστοιχα, ένας εκθεσιακός χώρος, με τα εκθέματα, εικόνες τοποθετημένες σε γυάλινα πετάσματα, διάσπαρτα μέσα σε ένα ενιαίο ανοικτό, υπέροχο, διαφώτιστο κενό και τους επισκέπτες να κινούνται ελεύθερα ανάμεσα, έτσι που να υπάρχει μια δυναμική κοινή παρουσία με αυτά.
Και το πραγματικά γοητευτικό Teatro Oficina στο Sao Paolo (σχεδιασμένο σε συνεργασία με τον Edson Elito). Έναν γραμμικό ιδιαίτερα επιμήκη χώρο φτιαγμένο από σκαλωσιές και γυμνούς τοίχους από τούβλα, σαν μια ημιτελής κατασκευή. Πρόκειται για την αποθέωση του θεατρικού χώρου, αλλά και της θεατρικότητας του χώρου, με εξώστες σε τρία επάλληλα επίπεδα κατά μήκος της μιας μεγάλης πλευράς. Υαλοστάσια και φυτεύσεις στην απέναντι γραμμική πλευρά και τον ενδιάμεσο γραμμικό χώρο για την ανάπτυξη του πολύπλευρου θεατρικού, μουσικού, χορευτικού θεάματος, πολύ συχνά με τη συμμετοχή του κοινού. Ένα, όπως έχει χαρακτηριστεί, «θέατρο / μανιφέστο».
Στο επίκεντρο ο άνθρωπος
Η αίσθηση του ανοιχτού φωτεινού χώρου σε συνδυασμό με τη χρήση ταπεινών υλικών, αλλά σε μια σύγχρονη, αφαιρετική εκδοχή, εμφανίζεται και στο έργο των Lacaton και Vassal. Με τη θεώρηση της αρχιτεκτονικής ως κοινωνικής ευθύνης και τους ανθρώπους ως κεντρικό σχεδιαστικό υποκείμενο φτιάχνουν ευρηματικές κατασκευές από πολύ απλά και φτηνά υλικά όπως διαφώτιστα πλαστικά φύλλα, οι οποίες κατασκευές, με τον τρόπο που οι αρχιτέκτονες χρησιμοποιούν τα υλικά, αποκτούν υψηλότατη ποιότητα και υπέροχη αισθητική. Μια αισθητική που υπερβαίνει την απλή επίλυση λειτουργικών απαιτήσεων. Η διαφάνεια και το διάχυτο φως είναι το μέσον για την ελαχιστοποίηση της φυσικής υλικότητας των κατασκευών, την απόρριψη της μπρουταλιστικής αισθητικής, η οποία μάλιστα έχει επανέλθει τα τελευταία χρόνια στη μόδα. Την απομείωση της αίσθησης των περιοριστικών χωρικών ορίων και την ανάδειξη του άυλου κενού διάχυτου χώρου σε κυρίαρχο, με αποτέλεσμα οι ανθρώπινες φιγούρες να αποκτούν αξία και ταυτότητα.
Έτσι, στα τρία τεράστια block κατοικιών, αρχικά κτισμένα για τη στέγαση ανθρώπων χαμηλού εισοδήματος αλλά πρόσφατα ανακαινισμένα για τους ίδιους αυτούς χρήστες με βάση τα σχέδιά των Lacaton και Vassal, καταργούνται τα εξωτερικά όρια των διαμερισμάτων και ενοποιούνται τα μπαλκόνια με τους εσωτερικούς χώρους, όχι μόνο για να αυξήσουν το μέγεθος των διαμερισμάτων, αλλά κυρίως για να φέρουν το φυσικό φως όσο γίνεται πιο βαθιά στο εσωτερικό.
Και στο Polyvalent Theater όλα τα εσωτερικά διαχωριστικά γίνονται από κουρτίνες έτσι ώστε ο κενός χώρος να ρέει ανεμπόδιστα και οι χώροι να είναι σε διαρκή αλληλοδιείσδυση και μετάλλαξη. Απλούστατες, ελάχιστες, λεπταίσθητες αλλά καίριες χειρονομίες, οι οποίες χωρίς έπαρση φέρνουν το μαγικό αποτέλεσμα.
* Ο Σόλων Ξενόπουλος είναι αρχιτέκτων, ομότιμος καθηγητής Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, κοσμήτορας Σχολής Αρχιτεκτονικής, Μηχανικής και Γεωπεριβαλλοντικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Νεάπολις, Πάφος
