Για τον Παντελή Μπουκάλα, ο Γεώργιος Καραϊσκάκης είναι "ένας αντάρτης που δεν φυλακίζεται σε καμία φυλακή, ούτε καν στη φυλακή της λογοτεχνίας". Η θρυλική μορφή του γιου της Καλογριάς και αρχικαπετάνιου της Επανάστασης ενέπνευσε τον ποιητή, μεταφραστή και δημοσιογράφο στη σύνθεση του πεζογραφήματος θεατρικής μορφής "Το μάγουλο της Παναγίας" (εκδ. Άγρα).
Προορισμένο να παρουσιαστεί θεατρικά με τη σκηνοθετική σύμπραξη του Θοδωρή Γκόνη, το έργο "σκάλωσε" στην πανδημία. Ωστόσο η κυκλοφορία του βιβλίου δίνει το προβάδισμα στη λογοτεχνία να ιχνηλατήσει μία από τις γοητευτικότερες και λαοφιλέστερες μορφές της Επανάστασης του 1821.
Ο Παντελής Μπουκάλας, στη "βιογραφική εικασία" που παραδίδει, καταδύεται στα βάθη της ψυχής του ήρωα και ιχνογραφεί τον βίο, τις πληγές, τον στοχασμό και την εποχή. Ο συγγραφέας στο πρόσωπο του Καραϊσκάκη αντικρίζει έναν "πολύτροπο" άντρα που "κατακτά με το ίδιο του το αίμα και με κόπο ψυχής την αυτογνωσία του και τη συνειδητοποίησή του". Και γράφει για έναν ήρωα που "ήταν θρύλος προτού σκοτωθεί, όταν σκοτώθηκε έγινε Ιστορία". Ο Παντελής Μπουκάλας σ' αυτό το έργο συνδιαλέγεται με την Ιστορία, με τη γλώσσα, με την ποίηση, με τον λόγιο και τον λαϊκό λόγο, με "ένα συγκλονιστικό συμβάν στην Ιστορία της Ευρώπης", όπως χαρακτηρίζει την Επανάσταση του 1821. Με την ψυχή ενός έθνους, εντέλει.
Στην επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση, ο Καραϊσκάκης ίσως αναδεικνύεται στον δημοφιλέστερο ήρωα του 1821. Πού οφείλεται, πιστεύεις, αυτή η δημοφιλία;
Έχουμε τα δεδομένα δύο λογοτεχνικών βιβλίων, του βιβλίου του Κώστα Ακρίβου και του δικού μου, ενός ιστοριογραφικού, του Διονύση Τζάκη, και της παράστασης "Περιμένοντας τον Καραϊσκάκη", σε σκηνοθεσία Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου, με τον Λάκη Λαζόπουλο. Η συνθήκη της πανδημίας κατέστησε υποχρεωτική τη μετατόπιση ορισμένων εκδηλώσεων και εκδόσεων για την επόμενη χρονιά. Τον απολογισμό συμβολικά μπορούμε να τον κάνουμε αυστηρότερα και φρονιμότερα στις 25 Μαρτίου του 2022, οπότε εκεί θα έχουμε περισσότερες και καθαρότερες πληροφορίες για να καταλήξουμε σε συμπεράσματα.
Εσύ γιατί επιλέγεις και ανασύρεις τον Καραϊσκάκη;
Γιατί εκτός από συναρπαστικός πρωταγωνιστής της Επανάστασης είναι επίσης και μια γοητευτικά αινιγματική μορφή. Δεν είναι ο ενάρετος ήρωας από την αρχή μέχρι το τέλος, αλλά κατακτά με το ίδιο του το αίμα και με κόπο ψυχής την αυτογνωσία του και τη συνειδητοποίησή του. Από τη διεκδίκηση της ατομικής ελευθερίας και την εκπλήρωση προσωπικών φιλοδοξιών, καταλήγει, από μάχη σε μάχη και από τη μια εσωτερική σύγκρουση στην επόμενη, να χαλιναγωγήσει τον ατίθασο εαυτό του και να θέσει με ταπεινότητα και σέβας τη στρατηγική του ιδιοφυΐα στην υπηρεσία της Διοίκησης, της κυβέρνησης του Ναυπλίου. Ο στόχος του δεν είναι πια να αποκτήσει την εξουσία στο αρματολίκι των Αγράφων, αλλά να διακονήσει το όραμα για κοινή πατρίδα. Αυτό το πέλαγος μέσα στην ψυχή και στο μυαλό του Καραϊσκάκη συγκίνησε από πολύ νωρίς τόσο τη νεοελληνική λογοτεχνία όσο και την ιστοριογραφία μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος αφιέρωσε βιογραφικό μελέτημα μόνο στον Καραϊσκάκη.
Γι' αυτό γράφεις στο επίμετρο του βιβλίου ότι "τον πολύτροπο άνδρα, τον κλέφτη, τον έκανε επαναστάτη η ίδια η Επανάσταση";
Ακριβώς γι' αυτό. Εμπιστευόμενος, φυσικά, και τα στοιχεία των βιογραφικών κειμένων και τα πορίσματα των ιστοριογραφικών μελετών, προσπαθώ να δω τον Καραϊσκάκη σαν έναν πολύτροπο ήρωα που είναι ικανός να ξεφεύγει και από τον χαλινό της λογοτεχνίας. Η ψυχική και η λογοτεχνική περιπέτεια του Κωστή Παλαμά με τον Καραϊσκάκη είναι ένα μάθημα για εμάς τους νεώτερους. Ακριβώς επειδή η αδυναμία του Παλαμά να γράψει το ποιητικό έπος του Καραϊσκάκη (αυτό το στοίχημα είχε θέσει) μας προειδοποιεί για το πόσο πιθανό είναι να γλιστρήσουμε σε ένα τόσο επισφαλές έδαφος.
Γράφοντας το βιβλίο ένιωσες κάποιες στιγμές να γλιστράς σε αυτό το επισφαλές έδαφος;
Ναι, τις στιγμές που οσφραινόμουν ότι άρχιζε να μιλάει ο Καραϊσκάκης για εμένα αντί να μιλάω εγώ για τον Καραϊσκάκη. Στις αφηγήσεις όπου ο συγγραφέας υποδύεται ένα άλλο "εγώ", είναι εύκολο να προβάλει στοιχεία του εαυτού του στον ήρωα που θέλει να αναστήσει. Η προσωπικότητα του Καραϊσκάκη είναι εξαιρετικά ισχυρή, απορρόφησε πάμπολλους κραδασμούς στον βίο του και είναι πιθανό να απειλήσει με απορρόφηση και τον ίδιο τον συγγραφέα.
Τι επιδίωξες σκιαγραφώντας το πορτρέτο του; Το ρωτάω γιατί παρουσιάζεις έναν άνθρωπο που στοχάζεται πάνω στις πληγές της ζωής και της εποχής του.
Προσπάθησα να γίνω η φωνή του Καραϊσκάκη, αυθαιρετώντας το δυνατόν λιγότερο ιστοριογραφικά, αλλά σίγουρα επινοώντας λογοτεχνικά. Να γίνω η φωνή ενός βασανισμένου ανθρώπου, με έναν βίο εξαιρετικά δύσκολο από το ξεκίνημά του. Ένας μούλος σε μια φοβερά συντηρητική εποχή δεν θα μπορούσε να έχει και την καλύτερη δυνατή υποδοχή από τον κόσμο γύρω του. Πολύ περισσότερο όταν ήταν το μούλικο της καλογριάς, μιας χήρας που έγινε καλογριά. Χωρίς να ξεπέφτουμε σε κάποιον επιδερμικό ψυχολογισμό, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα εισόδιά του στον δημόσιο χώρο ήταν δυσάρεστα, ικανά να τον οδηγήσουν στην αποξένωση ή και στο μίσος προς την κοινωνία του. Ήταν όμως ικανά επίσης να σφυρηλατήσουν έναν πολύ ισχυρό χαρακτήρα, στον οποίο ακόμα και η εγωπάθεια μπορεί να υπηρετεί απλώς την επιβίωση. Δηλαδή αποκτάς ένα υπερτροφικό εγώ για να αντέξεις τον κόσμο γύρω σου. Αυτό το αγρίμι λοιπόν, που βγήκε σε πολύ μικρή ηλικία στα βουνά ως κλέφτης στο ασκέρι του Κατσαντώνη, έζησε από νωρίς το κλέφτικο σε όλες του τις εκφάνσεις. Έζησε την ευφορία της νίκης, τη χαρά της προσωπικής επιβεβαίωσης, αλλά και τις άγριες διώξεις, τη φτώχεια, την πείνα, την προδοσία.
Τον έρωτα;
Και τον έρωτα επίσης. Παντρεύτηκε από έρωτα την Γκόλφω, με την οποία απέκτησε δύο θυγατέρες και έναν γιο, που δεν τον γνώρισε ποτέ, γιατί την οικογένειά του την είχε σταλμένη στο νησί Κάλαμος, ανάμεσα στην Αιτωλοακαρνανία και τη Λευκάδα. Πολλοί αγωνιστές εκείνη την εποχή έστελναν τις οικογένειές τους τα νησιά των Ιονίων όσο εκείνοι ήταν στα βουνά και στα πεδία των μαχών. Σημαδιακός είναι ο έρωτάς του για τη Μαριώ, την Τουρκοπούλα που τη βάφτισε χριστιανή και η οποία, ντυμένη με τη φουστανέλα της, τον συνόδευε στα βουνά και ήταν δίπλα του σε όλες τις μάχες. Οι πληροφορίες που έχουμε για τη σχέση αυτή είναι λιγοστές, επιτρέποντας έτσι στη λογοτεχνική μυθοπλασία να φτιάξει τον δικό της πίνακα συναισθημάτων.
Ποιος εντέλει ήταν ο γιος της καλογριάς, ο αρχικαπετάνιος της Επανάστασης; Πού έχεις καταλήξει;
Είναι ένας αντάρτης που δεν φυλακίζεται σε καμιά φυλακή, ούτε καν στη φυλακή της λογοτεχνίας.
Ήταν λογοτεχνική πρόκληση "Το μάγουλο της Παναγίας";
Φυσικά και ήταν μια τεράστια λογοτεχνική πρόκληση ως προς την αφήγηση, ως προς την πρόζα, ως προς τη σύνθεση του λαϊκού λόγου με τον λόγιο, του ποιητικού λόγου με την πρόζα. Το κείμενο δομήθηκε σαν θεατρικό, με τέσσερις λόγους που διασταυρώνονται είτε για να συμφωνήσουν είτε για να αντιδικήσουν. Ο κυρίαρχος λόγος είναι, φυσικά, του Καραϊσκάκη, όμως οι υπόλοιποι δεν είναι παραπληρωματικοί αλλά διεκδικούν την αυτοτέλειά τους. Έβαλα τους τέσσερις να συνομιλούν για να αναδυθούν περισσότερα στοιχεία από τον ψυχισμό του Καραϊσκάκη, μέσα από ερωτήσεις που τον προκαλούν, τον ερεθίζουν ή τον εξοργίζουν.
Τι σε συνδέει με τον Καραϊσκάκη; Είναι μόνο ο γενέθλιος τόπος;
Για έναν γεννημένο στα μέρη του Μεσολογγίου τα ονόματα του Σολωμού και του Μπάυρον είναι τα αυτονόητα όσον αφορά τη λογοτεχνία - και το όνομα του Καραϊσκάκη είναι όσον αφορά την Ιστορία και την Επανάσταση. Περπάτησα στα μέρη που περπάτησε, έχω πάει πολλές φορές στην εκκλησία όπου δικάστηκε, βλέπω ακόμα τον "φράχτη" του Μεοολογγίου όπως τον έβλεπε και ο ίδιος, είτε από μέσα είτε από έξω. Το αίμα του έχει χαράξει διαδρομές ολόκληρες στη Ρούμελη και είναι αδύνατον σε ένα Ρουμελιώτη να πέσει πάνω σε κάποια απ' αυτές και να μη σημαδευτεί διά βίου.
Γράφεις ότι ο Καραϊσκάκης είναι "βαριά ιστορία".
Είναι μια ιστορία στην οποία συναντάμε το κλέφτικο στις δεινότερες εκδοχές του, τα βασανιστήρια από τον Αλή Πασά, την έστω και ολιγόμηνη στράτευση στον Πασβαντζόγλου στη Βουλγαρία, τη δίκη για προδοσία και την καταδίκη, η οποία όμως δεν μεταφράστηκε, όπως θα ήταν το αναμενόμενο, σε εκτέλεση, αλλά σε απλή εντολή απομάκρυνσής του από το Αιτωλικό και το Μεσολόγγι. Μετά είναι η συμμετοχή σε πολλές τοπικές διενέξεις, οι αιματηρές συγκρούσεις του με άλλους Έλληνες καπεταναίους, η σταδιακή ωρίμανσή του και το καταστάλαγμά του στον μοναδικό στρατηλάτη που είχε μείνει ως ελπίδα του έθνους.
Μέσα από τα λόγια του Νικολάου Κασομούλη καταλαβαίνουμε πόσο δρόμο διήνυσε ο Καραϊσκάκης. Ο Κασομούλης λοιπόν, όπως ο ίδιος ομολογεί, ξεκίνησε από φανατικός εχθρός του Καραϊσκάκη και κατέληξε μέγας υπερασπιστής του. Ακριβώς επειδή έβλεπε την πορεία του ανδρός από το αντάρτικο, διογκωμένο εγώ στον πειθαρχημένο στρατιώτη της πατρίδας. Ο Καραϊσκάκης, στο βιβλίο μου, λέει ότι δεν μπορεί να είναι πιο κοντός από τα τραγούδια που του αφιερώνει ο λαός. Ότι πρέπει να φτάσει στο ύψος στο οποίο τον έχει ανεβάσει από πολύ νωρίς η αγάπη του λαού. Και τελικά τα κατάφερε. Ήταν θρύλος προτού σκοτωθεί, όταν σκοτώθηκε έγινε Ιστορία, έγινε μια από τις αυθεντικότερες και συγκινητικότερες σελίδες της Ιστορίας μας.
Ο γιος της καλογριάς, ο γύφτος, ο αθυρόστομος, κουμπώνει με το λαϊκό θυμικό. Θεωρείς ότι η επίσημη Ιστορία τού έχει δώσει τη θέση που του αξίζει;
Πιστεύω πως η Ιστορία από νωρίς τον είδε στην ευρύτητα του χαρακτήρα και στις αντιφάσεις του και δεν τον αδίκησε. Τον Καραϊσκάκη τον αδικούν οι εξιδανικεύσεις που σβήνουν τις αρνητικές στιγμές της ιστορίας του βίου του και αποσιωπούν τα αρνητικά γνωρίσματά του. Τον αδικούν επίσης κατάφωρα όσοι καταχρώνται την αθυροστομία του για να πουλήσουν πρωτοσέλιδη μαγκιά. Η αθυροστομία στον Καραϊσκάκη ήταν λειτουργική, είχε στόχο. Ακόμα κι όταν προοριζόταν για τη χαρά της ομάδας, του ασκεριού, και πάλι είχε λόγο και σκοπό.
Ποια είναι τα ίχνη της Επανάστασης, 200 χρόνια μετά, και πώς μπορούμε να τα αποκωδικοποιήσουμε για το μέλλον;
Αν πριν από την επέτειο των 200 χρόνων ρωτούσαμε 100 Αθηναίους πού έγινε η μάχη του Αναλάτου, το πιο πιθανό θα ήταν ότι οι 90 δεν θα ήξεραν να μας απαντήσουν. Θα μπορούμε να πούμε πως η επέτειος των 200 χρόνων πέτυχε έναν από τους στόχους της αν στο τέλος του χρόνου αυτοί που δεν θα ξέρουν πού έγινε η μάχη του Αναλάτου θα είναι 89. Αν η μνήμη της Επανάστασης δεν αποκτήσει απτό, υλικό χαρακτήρα, αν οι ήρωες δεν κατέβουν από τα κάδρα του σχολείου για να μας σεργιανίσουν σε πόλεις και βουνά, σαν άνθρωποι και όχι σαν ημίθεοι, τότε οι γιορτασμοί μας θα αποδειχτούν ατελέσφοροι. Οι ήρωες θα επιστρέψουν στα κάδρα τους, λίγο πιο βλοσυροί πλέον, και εμείς θα έχουμε έτοιμες τις ίδιες ξύλινες λέξεις για τους επόμενους πανηγυρικούς μας.
Για σένα τι σημαίνει και τι σηματοδότησε η Ελληνική Επανάσταση;
Είναι ένα συγκλονιστικό συμβάν στην Ιστορία της Ευρώπης. Έχουμε κάθε λόγο να είμαστε υπερήφανοι, υπό την προϋπόθεση ότι επιστρέφουμε συνεχώς στο σημείο - Επανάσταση (δηλαδή στο σημείο - Σολωμός, στο σημείο - Καραϊσκάκης, στο σημείο - έξοδος του Μεσολογγίου, στο σημείο - εμφύλιοι, στο σημείο - Φοριέλ, στο σημείο - Άλωση της Τριπολιτσάς), σαν μελετηροί και σεβαστικοί μαθητές, υποχρεωμένοι όμως να δείχνουμε πια και τα λάθη ορισμένων από τους δασκάλους μας. Δηλαδή εκείνων που διαμόρφωσαν μια εθνοπρεπή ιστοριογραφία χρησιμοποιώντας αρκετές φορές τη μέθοδο του Προκρούστη.
