Η 4η βιομηχανική επανάσταση, η νέα εποχή του αυτοματισμού και της τεχνητής νοημοσύνης κοντεύει ήδη να μεσουρανήσει, παρότι ανέτειλε πολύ πρόσφατα.
Αυτού του τύπου οι γοργές μεταβάσεις είναι πολύ χαρακτηριστικές στην τεχνοκρατούμενη, παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα των τελευταίων δεκαετιών. Το καινό όμως στοιχείο, είναι η ιλιγγιώδης ταχύτητα με την οποία οι μεταβάσεις αυτές συντελούνται· μεγαλύτερη πλέον από κάθε άλλη στιγμή ιστορικά.
Μπορεί να είναι λίγο κλισέ, αλλά, πράγματι, παράγουμε περισσότερη τεχνολογική καινοτομία από όση μπορούμε να κατανοήσουμε και να αφομοιώσουμε έγκαιρα. Η καταιγιστική ταχύτητα της καινοτομίας είναι πλέον δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με τη δυνατότητα των οργανωμένων κοινωνιών να την ρυθμίσουν.
Πολλές φορές ακούμε διαβεβαιώσεις, απορριπτικές όσο και πατερναλιστικές, ότι η 4η βιομηχανική επανάσταση είναι -τηρουμένων των αναλογιών- μια ως επί το πλείστον ακίνδυνη και επικαιροποιημένη εκδοχή της 3ης, μία επανάληψη με προφανείς διαφορές, αλλά όμοια στην ιστορική της δομή, στον τρόπο που διαταράσσει την κοινωνία, για να την ισορροπήσει ακολούθως σε μια νέα κατάσταση.
Προσωπικά, είμαι αρκετά πιο δύσπιστος, και στα δικά μου μάτια εκείνοι που βλέπουν απλοϊκά την τρέχουσα κατάσταση, δανειζόμενοι το ερμηνευτικό τους οπλοστάσιο από τον ατμό ή τον ηλεκτρισμό είναι ή αφελείς ή αδαείς ή ύποπτοι.
Στον χώρο της δημοσιογραφίας και της ενημέρωσης η τεχνητή νοημοσύνη εχει ήδη διεισδύσει καταλυτικά, και όχι πάντοτε για καλό.
Πολύ γρήγορα, η χρήση chatbots ή μεγάλων γλωσσικών μοντέλων στα μέσα ενημέρωσης θα αποτελεί κανονικότητα. Αντίστοιχα βέβαια θα εξελιχθούν και τα «φίλτρα» των ακροατηρίων για την αυθεντικότητα των όσων διαβάζουν. Σε κάθε περίπτωση, με τα τεχνολογικά άλματα που καταγράφουν τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης τα τελευταία δύο χρόνια, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να καταλάβουμε αν στην απέναντι πλευρά της συνομιλίας μας βρίσκεται άνθρωπος ή μηχανή.
Ποιο θα μπορούσε να είναι το χαρακτηριστικό αυτό, που θα λειτουργεί ως βέβαια ανθρώπινη υπογραφή σε ένα ρεπορτάζ ή ένα άρθρο γνώμης; Κάποια πρωτοτυπία στη σκέψη, η χρήση ειρωνείας ή λεπτού χιούμορ; Ίσως ακόμα να υπάρχουν χαρακτηριστικά που μας επιτρέπουν να αποδώσουμε την πατρότητα ενός κειμένου στον Κώστα Αρβανίτη ή σε ένα bot. Ωστόσο, ο αριθμός των παραμέτρων που χρησιμοποιεί το GPT-4 για να μιμηθεί τον ανθρώπινο λόγο, αγγίζει το τρισεκατομμύριο. Με 1 τρισεκατομμύριο παραμέτρους, με τόσο τεράστιο όγκο δεδομένων για μηχανική μάθηση, με δυνατότητες επεξεργασίας που ούτε κατά διάνοια μπορεί να προσεγγίσει ο ανθρώπινος εγκέφαλος, τα λογισμικά τύπου ChatGPT πολύ σύντομα θα είναι σε θέση να παράξουν λόγο πανομοιότυπο με τον ανθρώπινο.
Πρόσφατα η γερμανική εφημερίδα ανακοίνωσε ότι απολύει το 1/3 του προσωπικού της και αναθέτει τα καθήκοντά τους σε μηχανές. Ο αρχισυντάκτης της Bild στο email που έστειλε στο προσωπικό της εφημερίδας ανέφερε ότι «το έργο του αρχισυντάκτη, του σχεδιαστή σελιδοποίησης, του διορθωτή, του επιμελητή φωτογραφιών, αλλά και του εκδότη δεν θα συνεχίσουν να υπάρχουν στο εξής όπως τα γνωρίζαμε μέχρι σήμερα.»
Ο διευθύνων σύμβουλος της Axel Springer, κολοσσού των media και ιδιοκτήτριας εταιρίας της Bild, σε εσωτερικό memo σημείωνε με σοκαριστικό κυνισμό: «η τεχνητή νοημοσύνη έχει τη δυνατότητα να κάνει την ανεξάρτητη δημοσιογραφία καλύτερη από ποτέ. Ή απλώς να την αντικαταστήσει».
Ποια επίδραση, λοιπόν, θα έχει η τεχνητή νοημοσύνη στο επάγγελμα του δημοσιογράφου; Πώς θα διαμορφώσει το μέλλον της δημοσιογραφίας και των ΜΜΕ;
Ήδη, ως εργαλείο στα χέρια των ερευνητών δημοσιογράφων, η ΤΝ έχει αναδειχθεί σε περιπτώσεις ως πολύτιμος σύμμαχος. Η αποκαλούμενη και «δημοσιογραφία μεγάλων δεδομένων» έχει δώσει στους ρεπόρτερ τη δυνατότητα να «χτενίζουν» τεράστιο όγκο πληροφορίας, όπως για παράδειγμα έγινε με τη διαρροή των Panama Papers. Σε τέτοιες περιπτώσεις, χωρίς την βοήθεια της ΤΝ, οι αναλυτικές δυνατότητες ενός ανθρώπινου εγκεφάλου, απλώς δεν θα αρκούσαν.
Τα ΜΜΕ χρησιμοποιούν την Τεχνητή Νοημοσύνη και για πολλές εργασίες «λάντζας», όπως η απομαγνητοφώνηση συνεντεύξεων, η ταξινόμηση περιεχομένου, η αρχειοθέτηση, ο υποτιτλισμός βίντεο. Εκτός από αυτά όμως, η ΤΝ κάνει εξαιρετική δουλειά και σε έναν όχι και τόσο «αθώο» τομέα.
Αναφέρομαι στο λεγόμενο profiling, δηλαδή στην ανάλυση των ενδιαφερόντων, των προτιμήσεων, και των συμπεριφορών του κοινού, πάντα με κριτήρια τις προτιμήσεις του στην κατανάλωση περιεχομένου. Είναι ένας έμμεσος αλλά ιδιαίτερα επιδραστικός τρόπος με τον οποίο η Τεχνητή Νοημοσύνη αλλάζει θεμελιωδώς το τοπίο των μέσων ενημέρωσης: οι μηχανές αναζήτησης, τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης επιμελούνται και λογοκρίνουν το διαδικτυακό περιεχόμενο, με κριτήριο βεβαίως όχι το κοινό καλό ή κάποιο ιδεώδες αντικειμενικής ενημέρωσης, αλλά το κέρδος, την αύξηση των διαφημιστικών εσόδων, στοχεύοντας εξατομικευμένα τον χρήστη-καταναλωτή βάσει των συλλεγμένων για αυτόν στοιχείων.
Τί σημαίνει αυτό πρακτικά; «Είδηση» δεν είναι πια ένα σημαντικό γεγονός, αλλά εκείνο που φέρνει όσα clicks χρειάζονται για να εντυπωσιαστούν οι μαρκετίστες. Αυτό, όμως, δεν λέγεται δημοσιογραφία. Τοποθέτηση προϊόντος λέγεται.
Να πάμε και στο ακόμη πιο καίριο. Τα εξελιγμένα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης, ήδη απομακρύνονται από την περιφέρεια και διεισδύουν στον πυρήνα της δημοσιογραφίας, τη δημιουργία περιεχομένου, ή όπως θα λέγαμε όχι πολύ καιρό πριν, η συγγραφή. Η συγγραφή και η αφήγηση της είδησης είναι το Α και το Ω της δημοσιογραφίας. Για έναν δημοσιογράφο, ελάχιστα πράγματα μπορούν να ξεπεράσουν τη γκάμα συναισθημάτων που μπορεί να προσφέρει η έρευνα, η αποκάλυψη, και η εξιστόρηση μιας είδησης.
Το ζήτημα δεν είναι αν οι άνθρωποι θα παραμείνουν στο επίκεντρο της δημοσιογραφικής πρακτικής. Θεωρώ βέβαιο ότι αυτό θα συμβεί. Το πραγματικό επίδικο είναι το πόσοι θα μείνουν, και με ποιους ρόλους. Αν κρίνουμε από το πώς η διάδοση της ψηφιακής τεχνολογίας και του διαδικτύου άλλαξε άρδην το εργασιακό τοπίο στα ΜΜΕ, εξαφανίζοντας πάμπολλες θέσεις εργασίας στα ΜΜΕ, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να πάει ένα βήμα παραπέρα: να σημάνει άλλη μια εργασιακή «γενοκτονία» στον χώρο της ενημέρωσης.
Περίπου 450.000 εργαζόμενοι απασχολούνταν σε αμερικανικά την ΜΜΕ το 1990. Το 2016, ο αριθμός μετά βίας έφτανε τους 180.000. Οι εκτιμήσεις για το 2022 έκαναν λόγο για 130-140.000. Χωρίς άμεσες ρυθμιστικές επεμβάσεις, η τάση αυτή θα συνεχιστεί. Οι μηχανές θα παράγουν με υπεράνθρωπη ταχύτητα ατελείωτες εκδοχές περιεχομένου, οι οποίες θα ελέγχονται από μια χούφτα ανθρώπων. Κι αυτό μέχρι η Τεχνητή Νοημοσύνη να διδαχθεί πώς να το κάνει και αυτό, απλά παρακολουθώντας τη δουλειά τους και υπακούοντας στις προσταγές του Ενός. Του Ιδιοκτήτη - Εκδότη - Μεγάλου Αρχισυντάκτη. Κι αυτό δεν είναι κάποια προφητεία δεινών μιας σύγχρονης Κασσάνδρας. Το δυσοίωνο μέλλον είναι ήδη παρόν.
Πέρα από τις καταστροφικές επιπτώσεις στην απασχόληση, είναι πολύ σημαντικό να σταθούμε και στις κοινωνικές και περιβαλλοντικές συνέπειες της «κατάληψης» των ΜΜΕ από τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Τα διάφορα bots δεν είναι μόνο τρομακτικά ενεργοβόρα, αλλά ταυτόχρονα ιδιαίτερα επιρρεπή στη μυθοπλασία, επινοώντας αληθοφανή συμβάντα με τρόπο που εύκολα θα παραπλανούσε τον μέσο πολίτη. Και βέβαια, τις δυνατότητες προπαγάνδας και παραπληροφόρησης από τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και αλγοριθμικής ανάλυσης τις γνωρίζουμε ήδη…
Κλείνοντας: για να μπορέσει να αξιοποιηθεί η ΤΝ στην ενημέρωση προς το γνήσιο συμφέρον των κοινωνιών, θεωρώ ότι πρέπει κατά βάση να κινηθούμε άμεσα και αταλάντευτα γύρω από τρεις κεντρικούς άξονες:
1. Τη θραύση του ολιγοπωλίου ελέγχου και του απόλυτου συγκεντρωτισμού που προσπαθούν να επιβάλουν στον κλάδο των ΜΜΕ οι μεγάλοι τεχνολογικοί όμιλοι των δισεκατομμυριούχων ψηφιακών γιάπηδων και τα μεγάλα εκδοτικά συγκροτήματα.
2. Τον ριζικό επαναπροσδιορισμό των κανόνων στο τοπίο της ενημέρωσης. Από τη δεοντολογία μέχρι την θωράκιση της εργασιακής και προσωπικής ασφάλειας των δημοσιογράφων και από την συντακτική ανεξαρτησία μέχρι την εγκαθίδρυση αποτελεσματικών, έγκαιρων, και αποτρεπτικών κυρωτικών μηχανισμών στις περιπτώσεις παραπληροφόρησης και χειραγώγησης.
3. Τη διαρκή ενίσχυση της διαφάνειας των συστημάτων και των δεδομένων, της κυβερνοασφάλειας, αλλά και συνειδητή επαγρύπνηση, δράση και ενημέρωση των ακροατηρίων από την ίδια την κοινωνία των πολιτών ώστε να ορθωθούν κοινωνικά αναχώματα στη λαίλαπα της παραπληροφόρησης και του κατακερματισμού της ενημέρωσης.
Η ανάγκη να προστατεύσουμε το λειτούργημα της δημοσιογραφίας είναι αδήριτη, όσο και επιτακτική. Οι απειλές που αντιμετωπίζει είναι υπαρξιακού χαρακτήρα. Κι αν ακόμα κάποιος αρνηθεί την παραπάνω πρόταση, λέγοντας πως η δημοσιογραφία δεν κινδυνεύει, σίγουρα δεν θα μπορούσε να πει το ίδιο και για τους δημοσιογράφους.
Ο Κώστας Αρβανίτης είναι ευρωβουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ./The Left, μέλος των Επιτροπών LIBE και EMPL του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου
