Η τζαζ υπήρξε καταλύτης για πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές σ’ όλη την ιστορία της. Η μουσική των John Coltrane, Max Roach, Dizzy Gillespie, Sonny Rollins, Thelonious Monk, Louis Armstrong, Charles Mingus, μεταξύ πολλών άλλων, έχει χρησιμοποιηθεί ως όχημα για την έκφραση και τη διατήρηση της ελευθερίας των καταπιεσμένων πληθυσμών παγκόσμια
Το 1939 η Billie Holiday στο τραγούδι «Strange fruit» περιέγραφε τη φρίκη των λιντσαρισμένων μαύρων κορμιών που κρέμονταν από τα δέντρα του αμερικανικού ρατσιστικού Νότου. Οι στίχοι, αλλά και η μουσική που είχε γράψει ένας Εβραίος δάσκαλος του Δημοτικού, ο Abel Meeropol, ήταν μια ανατριχιαστική περιγραφή της μεταχείρισης των μαύρων Αμερικανών και μια υπενθύμιση ότι αυτό συνεχίζεται και σήμερα, που, από το 1965, ισχύουν οι νόμοι για τα πολιτικά δικαιώματα. Αρχικά, η Billie δίστασε να το πει. Φοβόταν πως θα ξέσπαγαν ρατσιστικά αντίποινα. Της θύμιζε τον θάνατο και μ’ αυτόν δεν τα πήγαινε τόσο καλά, τον έτρεμε από μικρή.
Επίμονος αντιρατσιστής
Η τζαζ υπήρξε καταλύτης για πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές σ’ όλη την ιστορία της. Η μουσική των John Coltrane, Max Roach, Dizzy Gillespie, Sonny Rollins, Thelonious Monk, Louis Armstrong, Charles Mingus, μεταξύ πολλών άλλων, έχει χρησιμοποιηθεί ως όχημα για την έκφραση και τη διατήρηση της ελευθερίας των καταπιεσμένων πληθυσμών παγκόσμια. Μια από τις πιο σημαντικές ανθρώπινες πτυχές της ζωής -και του χαρακτήρα- του Dave Brubeck υπήρξε ο πεισματικός αντιρατσισμός του και το βαθύ ανθρωπιστικό του συναίσθημα. Ήταν σε νεαρή ηλικία όταν είδε στο στήθος ενός μαύρου την πυρωμένη σφραγίδα με το σήμα του σκλάβου. Η εμπειρία αυτή τον καθόρισε κοινωνικά. Δεκαετίες μετά ο πιανίστας την εξιστορούσε με δάκρυα στα μάτια. «Αυτός είναι ο λόγος που με έκανε να πολεμήσω τον ρατσισμό σε όλη τη ζωή μου» έλεγε. Ο Brubeck υποχρεώθηκε να ακυρώσει συναυλίες στις ρατσιστικές νότιες πολιτείες, όταν οι ιδιοκτήτες των κλαμπ δεν ήθελαν μαύρους μουσικούς μαζί με τους λευκούς. Και όταν την τελευταία στιγμή πριν από παράσταση σ’ ένα κολέγιο απαιτήθηκε από την πρυτανεία ο μπασίστας Eugene Wright -ο μόνος μαύρος στο συγκρότημά του- να στέκεται πίσω από τους άλλους μουσικούς ώστε να μην φαίνεται πολύ, ο Brubeck κάλεσε τον Wright να σταθεί μπροστά από τους άλλους τρεις του κουαρτέτου «για να ακούγεται πιο καθαρά το μπάσο στα σόλο του»! Το 1958 αρνήθηκε να εμφανιστεί στη ρατσιστική Νότια Αφρική του απαρτχάιντ, όταν του ζητήθηκε να έχει μόνο λευκούς μουσικούς. Το δικό του «The real ambassadors» με θέμα τις διαφυλετικές σχέσεις ηχογραφήθηκε το 1962 με τη συμμετοχή του Louis Armstrong, αλλά παίχτηκε μόνο μία φορά, στο Monterey Jazz Festival. Οι λόγοι, προφανείς.
Tζαζ και συνύπαρξη των λαών
Το 1956 το State Department (υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ) επέλεξε κάποιους από τους πιο γνωστούς μουσικούς της τζαζ να γίνουν πρεσβευτές του στη Σοβιετική Ένωση, στον απόηχο του Ψυχρού Πολέμου. Dizzy Gillespie, Dave Brubeck, Duke Ellington και Louis Armstrong ήταν όλοι καλεσμένοι. Οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής περιγράφονται στο ντοκιμαντέρ «The jazz ambassadors».
Η αποστολή γνωστών συμβόλων της μουσικής για την προώθηση της παγκόσμιας ειρήνης, με τη μουσική ως όπλο -αντί για τον πυρηνικό πόλεμο-, ήταν μια έξυπνη κίνηση για την προώθηση μιας άλλης εικόνας των ΗΠΑ. Πάστορας στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης, βουλευτής, ακτιβιστής για τα πολιτικά δικαιώματα, ο Adam Clayton Powell Jr. υποστήριξε σθεναρά την επιλογή των μουσικών που συμμετείχαν ως μια χειρονομία ειρήνης. Το κοινό που παρακολούθησε αυτή την αποστολή στην Ευρώπη ενθουσιάστηκε από την ευκαιρία να δει τους ήρωές του ζωντανά. Για τους τότε νεαρούς λάτρεις της τζαζ οι συναυλίες αυτές ήταν μια στιγμιαία απόδραση από τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που κυριαρχούσαν τα χρόνια εκείνα στις χώρες τους. Ο Armstrong, που υποτίθεται ότι θα παρευρισκόταν στο ταξίδι στη Ρωσία, εγκατέλειψε την περιοδεία, ταξιδεύοντας τελικά εκεί το 1961, όταν οι πολιτικές συνθήκες στη Σοβιετική Ένωση του διαλλακτικότερου έως τότε Προέδρου Νικίτα Χρουστσόφ άλλαξαν πρόσκαιρα.
Ιστορία φυλετικού μίσους
Η 3η Σεπτεμβρίου 1957 σηματοδότησε μία από τις πλέον σημαντικές ημέρες στη σύγχρονη Ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών, όταν ο κυβερνήτης του Αρκάνσας Orval Faubus παρενέβη αρνητικά στην κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων στα σχολεία. Αψηφώντας τις ομοσπονδιακές εντολές που επέβαλαν την άρση τους, χρησιμοποίησε την Εθνική Φρουρά για να εμποδίσει εννέα παιδιά να ενσωματωθούν στο δημόσιο σχολείο, προκαλώντας ευρεία εθνική αναταραχή. Εκρηκτικός σαν χαρακτήρας και παθιασμένος αντίπαλος της φυλετικής αδικίας, ο κοντραμπασίστας Charles Mingus έγραψε -ως αποτέλεσμα- το καυστικό «Fables of Faubus»:
«Ω, Κύριε, μην τους αφήσεις να μας πυροβολούν
Ω, Κύριε, μην τους αφήσεις να μας μαχαιρώνουν
Ω, Κύριε, όχι άλλες σβάστικες...
Σου κάνουν πλύση εγκεφάλου, σου μαθαίνουν να μισείς...».
Οι στίχοι του μπασίστα θεωρήθηκαν τόσο αμφιλεγόμενοι, που όταν πια μπήκε στο στούντιο στις 5 Μαΐου 1959 για να ηχογραφήσει τα κομμάτια που θα αποτελούσαν το «Mingus Ah Um» άλμπουμ του, η εταιρεία του δεν επέτρεψε να συμπεριληφθούν. Ωστόσο, όταν ο C. Mingus υπέγραψε με την Candid Records, το «Fables of Faubus» μπήκε στον νέο δίσκο που είχε τίτλο «Charles Mingus presents Charles Mingus».
Ο Louis Armstrong έγινε τόσο έξαλλος, που ο Πρόεδρος Αϊζενχάουερ και ο Faubus έφτασαν σε αδιέξοδο και επέτρεψαν την περίφημη δήλωσή του σε μια εφημερίδα: «Ο λαός μου, οι νέγροι, δεν ψάχνουμε τίποτα, θέλουμε απλώς ένα ταρακούνημα. Αλλά όταν βλέπω στην τηλεόραση και διαβάζω για ένα πλήθος που φτύνει και βρίζει ένα μαύρο κοριτσάκι, νομίζω ότι έχω το δικαίωμα να πονέσω και να πω κάτι γι’ αυτό». Το περιστατικό ήταν μόνο ένας από τους λόγους που έκαναν τον τρομπετίστα να ακυρώσει την περιοδεία του στη Σοβιετική Ένωση. Η σύγκρουση αμβλύνθηκε όταν ο Πρόεδρος Αϊζενχάουερ έστειλε τον στρατό για να επιτραπεί στους εννέα μη λευκούς μαθητές να ενσωματωθούν στις -διά νόμου- φυλετικά μεικτές σχολικές τάξεις.
Σύμβολα της εξέγερσης
Το 1958 ο Sonny Rollins κυκλοφόρησε την κλασική «Freedom suite» του για τη Riverside. Ήταν ένας από τους πρώτους δίσκους τζαζ που ασχολήθηκαν με το τότε ανερχόμενο κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα, το οποίο καθόρισε την Αμερική της δεκαετίας του 1960. Το 2017 το περιοδικό Jazz Times προέβαλε στο εξώφυλλό του ένα άρθρο του που αφορούσε την κοινωνικά προβληματισμένη τζαζ, από το «Strange fruit» μέχρι το «We insist!» άλμπουμ του ακτιβιστή ντράμερ της τζαζ Max Roach για την Candid του 1960 ή το «What did I do to be so black and blue» του Armstrong. Παραδόξως, η ηχογράφηση του Sonny Rollins δεν αναφερόταν πουθενά.
Το 1960 το «We insist! Freedom now suite» του Max Roach αποτέλεσε μια από τις πιο σημαντικές πολιτικές δηλώσεις που έχει εκφράσει ποτέ η μουσική. Η σουίτα, με στίχους του ποιητή Oscar Brown Junior, είχε σημαντική απήχηση και το κομμάτι με τίτλο «Δάκρυα για το Γιοχάνεσμπουργκ» υπήρξε μια σαφής δήλωση κατά της βίας του απεχθούς νοτιοαφρικανικού ρατσιστικού καθεστώτος του απαρτχάιντ. Όσον αφορά την κατάσταση στη Νότια Αφρική, ο Miles Davis σε μια συνέντευξή του στα τέλη της δεκαετίας του ’80 είχε κάνει μια κοφτή δήλωση, λέγοντας ότι δεν θα έπαιζε ποτέ εκεί. Στο άλμπουμ του 1989 «Amandla» έκανε μια σοβαρή δήλωση υποστήριξης στον φυλακισμένο ηγέτη της χώρας Nelson Mandela. Το κίνημα της «μαύρης συνειδητοποίησης» της δεκαετίας του ’70 στη Νότια Αφρική έβλεπε την τζαζ ως μια μέθοδο καταπολέμησης του απαρτχάιντ. Έτσι, η κατασταλτική κυβέρνηση του Botha περιόρισε σοβαρά τις ευκαιρίες δράσης για τους μουσικούς της χώρας και με πρόσχημα γεγονότα, όπως η εξέγερση στο γκέτο του Σοβέτο το 1976, έκλεισε ορισμένους χώρους μουσικής. Οι μαύροι μουσικοί της τζαζ από τη Νότια Αφρική αγωνίστηκαν να τους δημιουργήσουν ξανά. Κάποιοι πάλι φυλακίστηκαν για την υποστήριξή τους στις συναυλίες τους του Αφρικανικού Εθνικού Κογκρέσου (ANC), του πολιτικού φορέα του μαύρου ηγέτη και μελλοντικού Προέδρου.
Ενταση στη μαύρη κοινότητα
Το «Alabama» του John Coltrane από το Live At Birdland (Impulse! 1963) ήταν μια αντίδραση στην παράλογη βομβιστική επίθεση της 15ης Σεπτεμβρίου 1963 στην εκκλησία της 16ης οδού, στο Μπέρμιγχαμ της Αλαμπάμα. Ο Coltrane εμπνεύστηκε από τους ρυθμούς της ομιλίας του πάστορα Μάρτιν Λούθερ Κινγκ που μίλησε στην εκδήλωση και διαμόρφωσε τη μελωδία του μετά την ομιλία του. Είναι μια πένθιμη προσευχή, με τους πνευματικούς τόνους που σημάδεψαν το «A love supreme» την επόμενη χρονιά. Το σόλο του Trane λειτουργεί ως έκκληση προς την ανθρωπότητα να σταματήσει την τρέλα.
Ακόμα, το «Mississippi goddam» της Nina Simone ήταν ένα κάλεσμα προς τον μαύρο κόσμο να ξεσηκωθεί μετά τα γεγονότα του θανάτου του Medgar Evers και τη βόμβα στην εκκλησία της Αλαμπάμα. O τίτλος του τραγουδιού λογοκρίθηκε. Η ένταση στη μαύρη κοινότητα αναζωπυρώθηκε με τη δολοφονία του Malcolm X στις 21 Φεβρουαρίου 1965, λίγο πριν μια ομιλία του στην Οργάνωση για την Αφροαμερικανική Ενότητα, στην αίθουσα Audobon της Νέας Υόρκης.
Ως αποτέλεσμα της κοινωνικής αναταραχής, η τζαζ στη δεκαετία του 1970 πήρε μια περισσότερο αφροκεντρική, κοινωνική χροιά. Ο Χέρμπι Χάνκοκ είχε το συγκρότημα Mwandishi, του οποίου όλα τα μέλη έπαιρναν αφρικανικά ονόματα και η μουσική του επηρεαζόταν από τους παλλόμενους αφρικανικούς ρυθμούς, όσο και από τα ηλεκτρονικά πειράματα του Stockhausen στην προηγούμενη δεκαετία. Το άλμπουμ «Milestone» του Joe Henderson είχε τίτλους: «In pursuit of blackness», «Black Narcissus», «Black miracle».
Επιμέλεια κειμένου: Μαρώ Καβαλιέρου
