Πριν από τριάντα χρόνια διαλυόταν και τυπικά η Σοβιετική Ένωση (26 Δεκεμβρίου 1991), που ουσιαστικά είχε καταρρεύσει με το πραξικόπημα εναντίον του Γκορμπατσόφ (19 Αυγούστου 1991). Η τραγική αυτή εξέλιξη, όχι μόνο για τους κομμουνιστές και αριστερούς, αλλά για όλο τον κόσμο, σήμανε και το τέλος του κοσμοϊστορικού εγχειρήματος της περεστρόικα, η οποία είχε χαρακτηριστεί «επανάσταση μέσα στην επανάσταση» από τον ηγέτη της. Επρόκειτο για μια δεύτερη άνοιξη στη χώρα της Οκτωβριανής Επανάστασης, αφού πρώτη ήταν η «Άνοιξη της Πράγας» το 1968, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και «πρώτη περεστρόικα».
Οι τότε (1991) ανανεωτές του ΚΚΕ, έχοντας ήδη εξοστρακιστεί από το κόμμα και συγκροτήσει την Κίνηση για την Νέα Αριστερά (ΚΙ.Ν.Α.) στο πλαίσιο του ΣΥΝ, είχαν προβεί στις ακόλουθες εκτιμήσεις για τις αιτίες της αποτυχίας της περεστρόικα, με εισηγητή τον άτυπο ηγέτη της κίνησης Μίμη Ανδρουλάκη.
Αποτυχία της περεστρόικα
Για την αποτυχία της περεστρόικα υποστηρίζαμε πως ευθύνονταν:
1. Η καθυστέρησή της, αφού ξεκίνησε όταν το σάπισμα του συστήματος είχε προχωρήσει σε βάθος.[...] Η γενίκευση της 'μαύρης αγοράς' σε όλο τον οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό ιστό διάβρωσε κάθε επιχειρηματική και εργασιακή κουλτούρα, έκανε αναποτελεσματικό τον προγραμματισμό και ακύρωσε τις μεταρρυθμιστικές απόπειρες. Οι καθυστερήσεις και το σάπισμα ήταν καταστροφικά σε μια περίοδο όπου η επιτάχυνση της τεχνολογικής επανάστασης, ο ανταγωνισμός και η διεθνής 'απελευθέρωση' των αγορών κάνουν τον χρόνο να τρέχει πολύ πιο γρήγορα απ' ό,τι σε άλλες περιόδους...
2. Η απουσία ενός συνολικού μεταρρυθμιστικού σχεδίου. Η μακρόχρονη απουσία μιας ελεύθερης πολιτικής και επιστημονικής ζωής δεν επέτρεψε την ωρίμανση εναλλακτικών προγραμματικών προτάσεων. Οι στόχοι της μεταρρύθμισης μεταβάλλονταν με ταχύτητα, οι διάφορες πλευρές της ανακαλύπτονταν στην πορεία, ενδιάμεσα στάδια δεν ενεργοποιήθηκαν, νέοι μηχανισμοί δεν δημιουργήθηκαν και δεν κατοχυρώθηκαν σχετικά σταθερές κοινωνικές και πολιτικές αντιστοιχήσεις...
3. Το κύριο εργαλείο της μεταρρύθμισης ήταν το ΚΚΣΕ. Αλλά στο ΚΚΣΕ βρίσκονταν και το γκάζι και το φρένο. Το γεγονός αυτό οριοθετούσε την περεστρόικα στο πλαίσιο μιας βελτίωσης του συστήματος και του μονοπωλίου εξουσίας του κόμματος και αναγκαστικά η δυναμική που έτεινε να υπερβεί όλα αυτά δημιουργούσε μια διαλυτική κρίση. Η ανανεωτική κίνηση στο ΚΚΣΕ δεν πήρε το αναγκαίο βάθος. Έμεινε στην κορυφή, όπου υπήρξε μια ομάδα σκεπτόμενων πολιτικών και διανοουμένων που αξιοποίησε ώς ένα βαθμό το ιστορικό βάρος του 'κέντρου' στην ΕΣΣΔ καθώς και την απήχηση της περεστρόικα στην παγκόσμια κοινότητα».
Γκορμπατσόφ: το τέλος του διπολισμού
Για την προσωπικότητα του Γκορμπατσόφ τονίζαμε:
«Ο Γκορμπατσόφ, και ό,τι συμβολικά εκφράζει, ανεξάρτητα από τις αξιολογήσεις του μεταρρυθμιστικού του πειράματος, αποτελεί μια ιστορική προσωπικότητα. Σηματοδοτεί τη διάλυση του διοικητικού συστήματος του 'σοσιαλισμού' και το τέλος του διπολισμού. Πρότεινε μια οικουμενική και σφαιρική κατανόηση των διαστάσεων των προβλημάτων της ανθρωπότητας. Έδωσε ένα νέο δημοκρατικό νόημα στις αξίες του σοσιαλισμού. Ανάδειξε ως υπέρτατο σκοπό τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η τραγωδία του είναι ότι το άτομο που απελευθέρωσε πολιτικά τη Ρωσία είναι το ίδιο άτομο που στέκεται ώρες στην ουρά και ζει την εξαθλίωση και ανθρώπινη φθορά του. Το προσωπικό του δράμα, που είναι και ταυτόχρονα το δράμα της νέας ιστορικής περιόδου, είναι ότι η ταφόπετρα που σήκωσε για να θάψει τον Ψυχρό Πόλεμο και τον διπολισμό απελευθέρωσε ταυτόχρονα τους κρυμμένους δαίμονες της Ιστορίας, όπως τον εθνικισμό, την ξενοφοβία, την αβεβαιότητα, τη γενική αποσταθεροποίηση...
Η θέση των συντηρητικών δυνάμεων στο ΚΚΣΕ και σε άλλα Κ.Κ. ότι θα μπορούσε να συγκρατηθεί η διάλυση του συστήματος του υπαρκτού σοσιαλισμού στις ανατολικές χώρες με το 'σφίξιμο της βίδας', με τον αυταρχισμό και τη βία, μπορούσε να οδηγήσει μόνο σε γενικευμένες εκρήξεις, σε λουτρό αίματος, ακόμα και σε σοβαρούς κινδύνους για την παγκόσμια ειρήνη. Χωρίς φυσικά καμιά δυνατότητα διάσωσης ενός τέτοιου συστήματος στον ευρωπαϊκό χώρο. Άλλωστε, το αντιδραστικό πραξικόπημα του Αυγούστου επιτάχυνε τη συμβολική ήττα. Η περεστρόικα και ο Γκορμπατσόφ ως προσωπική και συμβολική της έκφραση άσκησαν τεράστια επίδραση τόσο στην Αριστερά όσο και στη διαμόρφωση μιας δημοκρατικής πανανθρώπινης συνείδησης. Οι αξίες που ανάδειξαν θα βρουν μια νέα, ευρύτερη γονιμοποίηση στον σύγχρονο κόσμο ακόμα και στις κοινωνίες της Ανατολής που προς το παρόν νιώθουν αλλεργικά αισθήματα προς κάθε τι που αναφέρεται στον σοσιαλισμό...».
Τέλος, επισημαίνω ότι υπήρξε και ένα Κ.Κ., εκείνο της Ιαπωνίας, το οποίο χαιρέτισε τη διάλυση της ΕΣΣΔ και του ΚΚΣΕ (Japan Press Weekly, July 13 1996). Το γιατί, δεν είναι του παρόντος.
* Ο Πάνος Τριγάζης, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία, διετέλεσε μέλος του Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ.
