Live τώρα    
15°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
13.1°C15.4°C
3 BF 59%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Σποραδικές νεφώσεις
13 °C
10.0°C14.4°C
2 BF 63%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
14 °C
12.0°C14.0°C
4 BF 71%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
17 °C
15.5°C17.8°C
4 BF 72%
ΛΑΡΙΣΑ
Αραιές νεφώσεις
12 °C
11.9°C11.9°C
0 BF 82%
Πανδημία, βιοπολιτική και ανοσοασυλία
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Πανδημία, βιοπολιτική και ανοσοασυλία

Του Κώστα Δουζίνα*

Η πανδημία του κορωνοϊού και τα μέτρα έκτακτης ανάγκης που υιοθέτησαν οι κυβερνήσεις επιβάλλουν την αυστηρότερη δυνατή πειθάρχηση της συμπεριφοράς και εκτεταμένο έλεγχο όλων των πλευρών της ζωής. Εντατικοποιούν σε πρωτοφανή βαθμό την άσκηση εξουσίας που ονομάστηκε βιοεξουσία και επιτελείται μέσω των στρατηγικών της βιοπολιτικής.

Στον βιοπολιτικό καπιταλισμό, τον οποίο ανέλυσε πρώτος ο Michel Foucault, η άσκηση εξουσίας από τον 19ο αιώνα και μετά δεν επικεντρώνεται στη διαχείριση και την κατεύθυνση των ατομικών συμπεριφορών, αλλά στον έλεγχο της βιολογικής ζωής. Πολιτικές για τη δημόσια Υγεία, την Παιδεία, το ρίσκο και την ασφάλιση, τη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα, τη μετανάστευση εφαρμόζονται με στόχο τη βελτίωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού και αυξάνουν τις ατομικές γνώσεις και τις σωματικές δεξιότητες.

Όψεις βιοπολιτικής

Η βιοπολιτική ελέγχει τη ζωή και τις βιολογικές λειτουργίες του ανθρώπου και εξασφαλίζει ότι ρυθμίζονται και πειθαρχούν. Εκτείνεται από τα βάθη της συνείδησης στα σώματα του πληθυσμού και στη στοχοποίηση κοινωνικών ομάδων βάσει χαρακτηριστικών όπως το φύλο, η φυλή η ηλικία, το επάγγελμα ή η εθνότητα. Οι κατηγορίες αυτές τα ομογενοποιούν, περιορίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και επιτρέπουν την εφαρμογή πολιτικών κλίμακας.

Το οπλοστάσιο περιλαμβάνει προβλέψεις, στατιστικούς υπολογισμούς, χρήση αλγορίθμων και άλλα μέτρα που ως μηχανισμοί ελέγχου επιβάλλονται στο στοιχείο της ταυτότητας που υπάρχει σε κάθε ζώντα πληθυσμό ώστε να βελτιώνεται η ζωή. Η βιοπολιτική αποτελεί τον γενικό τρόπο άσκησης της εξουσίας στον ύστερο καπιταλισμό. Και την περίοδο της επιδημίας η άσκηση της πολιτικής επί της ζωής γίνεται ολοφάνερη.

Ορισμένοι θεωρητικοί της βιοπολιτικής τονίζουν τον αρνητικό, διαχειριστικό χαρακτήρα της, την απώλεια της ατομικότητας και ιδιαιτερότητας. Άλλοι τον θετικό και δημιουργικό, την επιμέλεια ελευθερίας και καλλιέργεια ταυτότητας που είναι προϋπόθεση των μαζικών πολιτικών.

Ο Giorgio Agamben υποστηρίζει ότι στη νεωτερικότητα η πολιτική χρησιμοποιεί μόνιμα την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, το μοντέλο της είναι το στρατόπεδο συγκέντρωσης και το υποκείμενο αποτελεί «γυμνή ζωή». Ο Toni Negri και ο Michael Hardt αντίθετα διαχωρίζουν τη βιοπολιτική από τη βιοεξουσία. Η βιοπολιτική περιγράφει «την κυριαρχία επί της ζωής», μια «δύναμη που δημιουργεί τον βίο» και που είναι κοντά στην ανάλυση του Foucault.

Το κράτος και το κεφάλαιο είναι παρασιτικές μορφές της βιοπολιτικής που περιορίζουν την παραγωγική ζωή. Αντίθετα η βιοεξουσία είναι η δημιουργικότητα της συντακτικής δύναμης του πλήθους, ο βίος που δημιουργεί εξουσία. Το πλήθος, σε αντίθεση με το κεφάλαιο, αναπαράγει την κοινωνία με την εργασία και την εφευρετικότητά του και θα χρησιμοποιήσει την εξουσία της ζωής ενάντια στον έλεγχό της από την κρατική βιοπολιτική.

Συνδυάζοντας τις δύο μπορούμε να πούμε ότι το άτομο του ύστερου καπιταλισμού είναι στόχος και δημιούργημα δύο στρατηγικών: Αποτελεί από τη μια το άνευ σημασίας και ιδιαιτερότητας συστατικό των πληθυσμιακών πολιτικών γύρω από τη γεννητικότητα, τη σεξουαλικότητα, την υγεία, την εκπαίδευση, την εργασία κ.λπ. Αλλά ταυτόχρονα οι στρατηγικές αυτές εγγράφουν στο υποκείμενο τις ανάγκες, επιθυμίες και ελπίδες που το κάνουν να αισθάνεται ελεύθερο, αυτόνομο και δημιουργικό.

Ο φιλόσοφος που ακολουθεί τη φουκωική θεωρία, αλλά αποφεύγει την καταστροφική άποψη του Agamben και την πανηγυρική του Negri, είναι ο Roberto Esposito. Όχι ιδιαίτερα γνωστός στην Ελλάδα, είναι πιθανώς ο πιο κατάλληλος για την κατανόηση της κατάστασης που ζούμε.

Habeas Corpus

O βασικός όρος που χρησιμοποιεί ο Esposito για τη συνύπαρξη βιολογίας και πολιτικής είναι το immunity, μια έννοια που μεταφράζεται στα ελληνικά με δύο λέξεις: «ανοσία» και «ασυλία». Το immunity, η «ανοσοασυλία», γεφυρώνει τη βιολογία με την πολιτική.

Η ανοσία είναι η προστασία του ανθρώπου από νόσους και είναι συνήθως αποτέλεσμα της αμυντικής λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος σε έναν παθογενή παράγοντα που εισβάλλει στον οργανισμό. Η ασυλία, η απουσία κυρώσεων, είναι η προστασία που δίνεται από το πολιτικό και νομικό σύστημα σε πολίτες γενικώς ή σε συγκεκριμένες κατηγορίες πολιτών για ορισμένες πράξεις.

Έτσι βουλευτές, υπουργοί και διπλωμάτες έχουν ασυλία, δηλαδή προστασία από ποινικές διώξεις για ορισμένες πράξεις τους που αποτελούν αδικήματα. Οι πρόσφυγες έχουν άσυλο, δηλαδή προστασία από την επιστροφή στη χώρα καταγωγής τους, όπου κινδυνεύουν να υποβληθούν σε διώξεις, βασανιστήρια ή και θάνατο.

Όμως αυτές είναι περιορισμένες μορφές μιας γενικότερης ασυλίας. Στη μεσαιωνική Αγγλία η εντολή Habeas Corpus ήταν εγγύηση της ατομικής ελευθερίας. «Φέρτε μου το σώμα» διέταζε ο βασιλιάς ή ο δικαστής απαιτώντας να προσαχθεί ενώπιόν του ένας κρατούμενος και να αιτιολογηθεί η κράτηση. Ο κυρίαρχος εξουσίαζε τη ζωή και τον θάνατο των υπηκόων. Ό,τι περιορισμένες ελευθερίες υπήρχαν, αποτελούσαν παραχώρηση της κυριαρχίας.

Αυτή η περιορισμένη και αυθαίρετη προστασία γενικεύτηκε στην αρχή της νεωτερικότητας. Τα συντάγματα του 18ου αιώνα και τα φυσικά και αργότερα τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του 19ου αιώνα δημιούργησαν την πρώτη και σημαντικότερη ασυλία από την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας. Ο κυρίαρχος δεν μπορεί πια να αφαιρεί τη ζωή ή να περιορίσει τη σωματική και πνευματική ακεραιότητα του υπηκόου.

«Οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι στα δικαιώματα» δηλώνει το πρώτο άρθρο της Γαλλικής Διακήρυξης του 1789. Η γέννηση, η απόκτηση ζωής, γίνεται το θεμέλιο πάνω στο οποίο οργανώνεται η σχέση κράτους και πολίτη στη νέα εποχή.

Το δικαίωμα στη ζωή, στην ελεύθερη μετακίνηση και εγκατάσταση εντός της επικράτειας είναι καταρχάς σωματικό δικαίωμα. Το υποκείμενο δικαίου είναι έμβιο και τα δικαιώματά του αφαιρούν από τον κυρίαρχο την εξουσία να το θανατώνει ή να το φυλακίζει χωρίς νόμιμη αιτιολογία.

Η ζωή γίνεται στόχος της νομικής παρέμβασης και προστασίας, αλλά με δύο περιορισμούς: τα δικαιώματα του πολίτη είναι αρνητικά, ο νόμος, η γλώσσα του κράτους, απαγορεύει την κρατική παρέμβαση στη ζωή δημιουργώντας ένα κύκλο ασφάλειας γύρω από το σώμα του υπηκόου. Το κράτος δεν δικαιούται να αφαιρέσει τη ζωή ή να περιορίσει τη φυσική και πνευματική κίνηση του πολίτη με λογοκρισία ή περιορισμό των συναθροίσεων και της έκφρασης. Οι εξουσίες αυτές ήταν συνώνυμες με την άσκηση κυριαρχίας στην περίοδο της απολυταρχίας.

Δεύτερον, η ζωή είναι επιμερισμένη, προστατεύεται εκείνο το τμήμα της βιολογικής ύπαρξης που έχει δοθεί και «ανήκει» στον καθένα με τη γέννηση.

Η κλασική λειτουργία της κυριαρχίας στηρίζεται επομένως σε ένα δυαδικό σχήμα με την εξουσία από τη μία πλευρά και τον πληθυσμό από την άλλη. Η σχέση αυτή διαμεσολαβείται από τα ατομικά δικαιώματα και το δίκαιο που τα δημιουργεί και τα εφαρμόζει. Ο φιλελευθερισμός υποστηρίζει ότι το δίκαιο και η πολιτική, ο κανόνας και η εξαίρεση, το δέον και το ον εμφανίζονται ως δύο απολύτως αντιτιθέμενοι πόλοι.

Η σχέση κράτους / πολίτη έχει επομένως μορφή μηδενικού συνόλου (zero sum game). Όσο περισσότερα τα δικαιώματα τόσο πιο περιορισμένη η εξουσία και το αντίθετο. Τα δικαιώματα αποτελούν περιορισμό της εξουσίας μέσω του δικαίου και περιορισμένες ελευθερίες του υπηκόου σε ένα παιχνίδι φαινομενικά μηδενικού συνόλου.

Αλλά αυτή η δυαδική σχέση ανατράπηκε τον 19ο αιώνα από τη βιοπολιτική, που σταδιακά αντικαθιστά την κυριαρχία και αποτελεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο ασκούνται τα νομικά δικαιώματα. Από την άλλη πλευρά, όπως υποστηρίζει ο Foucault, η βιοεξουσία δημιουργεί και ασκείται επί ελεύθερων ατόμων που προωθούν τα συμφέροντά τους σε απόσταση από το κράτος. Η στρατηγική αυτή μεγαλώνει τους πόρους στη διάθεση του κράτους και της οικονομίας, αλλά λειτουργεί και νομιμοποιητικά για την κυβέρνηση, που εμφανίζεται ως συνεργάτης και αρωγός του ατόμου.

Ανοσία αγέλης

Τέτοια ήταν η πολιτική της «ανοσίας της αγέλης» που επέβαλε στην αρχή της επιδημίας ο Boris Johnson στη Βρετανία. Ταυτόχρονα η κυβέρνηση ζητούσε από τις ευπαθείς ομάδες να μείνουν στα σπίτια τους. Όταν θα έρθουν σε επαφή με άλλους, στο τέλος της απομόνωσης ο ιός θα έχει εξαφανιστεί σε μεγάλο βαθμό.

Όπως αποκάλυψαν οι "Sunday Times", o Dominic Cummings, ο πιο έμπιστος σύμβουλος του πρωθυπουργού, υποστήριξε σε κυβερνητική σύσκεψη στις αρχές Φεβρουαρίου ότι για να δημιουργηθεί η ανοσία της αγέλης δεν έπρεπε να ληφθούν περιοριστικά μέτρα. «Αν αυτό σημαίνει ότι πολλοί μπορεί να πεθάνουν, τι να κάνουμε». H κυβέρνηση διέψευσε την εφημερίδα, αλλά αυτά που ακολούθησαν την επιβεβαιώνουν.

Ο Johnson στην πρώτη του ανακοίνωση είπε το ανατριχιαστικό «πολλές οικογένειες θα χάσουν αγαπημένους τους πριν από την ώρα τους», ενώ ο επιστημονικός σύμβουλος της κυβέρνησης δήλωνε ότι για να επιτευχθεί η ασυλία της αγέλης θα πρέπει να μολυνθεί το 60% του πληθυσμού.

Όταν μια ομάδα επιδημιολόγων και στατιστικολόγων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μια τέτοια πολιτική θα μπορούσε να οδηγήσει στον θάνατο μισό εκατομμύριο ανθρώπους, η αποδοκιμασία, οι διαμαρτυρίες από επιστήμονες, πολιτικούς και πολίτες έγιναν εκκωφαντικές. Η κυβέρνηση αναγκάστηκε να αλλάξει την πολιτική, αλλά το έκανε με μισή καρδιά. Σχολεία, πανεπιστήμια, εστιατόρια και μπαρ έμειναν ανοιχτά μέχρι τις 21 Μαρτίου, δύο εβδομάδες αργότερα από όλα τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη.

Ο Johnson χρησιμοποίησε τον παραδοσιακό αντικρατισμό των Βρετανών, που θεμελιώθηκε τον 19ο αιώνα, πριν από την καταστροφική νεοφιλελεύθερη στροφή του. Ήθελε να αποφύγει τη βίαιη υποχώρηση της οικονομίας από την αυστηρή επιβολή των περιορισμών και επένδυσε στην αγάπη της ελευθερίας του freeborn Englishman. Έλπιζε ότι έτσι θα πετύχαινε την εθελοντική ανοσοποίηση του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού και θα διατηρούσε περισσότερο από τους Ευρωπαίους τη λειτουργία της οικονομίας.

Το μονότονο και φαρσικό σύνθημα «Get Brexit done» επαναλήφθηκε ως τραγωδία με τη μορφή “θα καθαρίσουμε γρήγορα από τον ιό”. Ο αντιευρωπαϊσμός αφέθηκε να αιωρείται με την κατηγορία του κίτρινου Τύπου ότι ο Γάλλος διαπραγματευτής Barniet μόλυνε τον Johnson. Αλλά η ανοσία της αγέλης θα οδηγούσε στον θάνατο εκατοντάδες χιλιάδες από όσους θα μολύνονταν στην προσπάθεια ανοσοποίησης του πληθυσμού.

Οι επιστήμονες και οι πολίτες που αντιστάθηκαν στις επιστημονικές αλήθειες των συμβούλων της εξουσίας, αναγκάζοντάς την να αλλάξει πολιτική, άσκησαν αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «βιοπολιτική αντίσταση».

Όμως οι περιορισμοί επιβλήθηκαν σταδιακά, η αστυνομία δεν ανέλαβε στην αρχή την επίβλεψη των μέτρων και η επιδημία γιγαντώθηκε και έφτασε μέχρι τον διάδοχο του θρόνου, τον πρωθυπουργό, τον υπουργό Υγείας και τον Cummings. Είχαμε δηλαδή έναν συνδυασμό του κλασικού κυρίαρχου που αφαιρεί ζωή με τον βιοπολιτικό που τη διαχειρίζεται. Η ανοσοασυλία εμφανίζει την αποκρουστική της μορφή.

Βιοπολιτική και θανατοπολιτική

Κατά τον Foucault ο κυρίαρχος μέχρι τον 19ο αιώνα αφαιρούσε ζωή και άφηνε τους ανθρώπους να ζήσουν. Στην εποχή της βιοπολιτικής συνιστά τη ζωή και αφήνει τους ανθρώπους να πεθάνουν. Όμως η λογική του Ηγεμόνα που παίρνει ζωές διατηρήθηκε. Η στενή σχέση μεταξύ πολιτικής και βιολογίας είναι σαφής στην ευγονική και την πιο απάνθρωπη μορφή της, τον ναζισμό.

Η βιοπολιτική είτε παράγει υποκειμενικότητα είτε παράγει θάνατο. Στους αιματηρούς πολέμους και τις γενοκτονίες του προηγούμενου αιώνα η ισορροπία έχει ανατραπεί αμετάκλητα -προς τον θάνατο. Στον πόλεμο της ανεξαρτησίας του Πακιστάν στρατιώτες βίασαν εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες από το Μπανγκλαντές για να βάλουν το σπέρμα του «καθαρού» Ισλάμ σε πληθυσμούς που είχαν μολυνθεί από τον Ινδουισμό. Το ίδιο έκαναν στον πόλεμο της Ρουάντα οι Χούτου σε γυναίκες Τούτσι και στη Γιουγκοσλαβία οι Σέρβοι σε Βόσνιες. Στο ολοκαύτωμα η ζωή οδηγεί στον θάνατο, στη γενετική εθνοκάθαρση ο θάνατος και η βία οδηγούν σε νέα ζωή.

Σε πρόσφατη δήλωσή του για την πανδημία ο Esposito τονίζει ότι όλες οι πολιτικές συγκρούσεις σήμερα έχουν στο επίκεντρο τη σχέση μεταξύ πολιτικής και βιολογικής ζωής.

«Η 'ιατρικοποίηση' της πολιτικής, που φαινομενικά έχει απαλλαγεί από ιδεολογικούς περιορισμούς, τη δείχνει όλο και περισσότερο αφοσιωμένη στη 'θεραπεία' των πολιτών από κινδύνους για τους οποίους συχνά είναι η ίδια υπεύθυνη. Από την άλλη παρατηρούμε την πολιτικοποίηση της ιατρικής, που ασκεί καθήκοντα κοινωνικού ελέγχου που δεν της ανήκουν -γεγονός που εξηγεί τις εξαιρετικά ετερογενείς εκτιμήσεις που κάνουν οι ιολόγοι σχετικά με τη φύση και τη βαρύτητα του κορωνoϊού».

Στην περίπτωση της Βρετανίας ή της Σουηδίας η δημιουργία ανοσίας για τον πληθυσμό (η διαχείριση της ζωής) οδηγεί σε απώλεια της ασυλίας (του ατομικού δικαιώματος στη ζωή) και στον θάνατο άλλων.

Βρισκόμαστε σε ένα σημείο ακραίου σκότους, αλλά και εξαιρετικής διαύγειας. Σκοτάδι επειδή δεν ξέρουμε από πού θα έρθει το φως. Διαύγεια διότι ξέρουμε ότι πρέπει να έχουμε το θάρρος να ξεκινήσουμε από την αρχή. Να εγκαταλείψουμε κάθε δογματισμό και να αμφισβητήσουμε όλες τις αρχές που οδήγησαν στη σημερινή καταστροφή.

Βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν. Πρέπει να οικοδομήσουμε μια νέα πολιτική σκέψη, μια νέα πολιτική φαντασία που θα μας δώσει ένα νέο όραμα για το μέλλον.

* Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος "Νίκος Πουλαντζάς" και πρώην βουλευτής

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL