Του Νικολάου Διακίδη*
Η προξενική αντιπροσώπευση της χώρας μας στην Τουρκία και της εξ ανατολών γείτονος χώρας στην Ελλάδα στερείται αναλογικότητος. Αυτήν την στιγμή, η Ελλάδα εκπροσωπείται στην Τουρκία από δύο γενικά προξενεία σε Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη, ένα προξενείο στην Αδριανούπολη, και ένα προξενικό γραφείο στην πρεσβεία μας στην Άγκυρα, ενώ η Τουρκία εκπροσωπείται στην Ελλάδα από τέσσερα γενικά προξενεία σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Κομοτηνή, και Ρόδο. Η ειδοποιός διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι η Τουρκία είναι εξαπλάσια σε έκταση και οκτώ φορές πολυπληθέστερη απ’ ό,τι η Ελλάδα.
Γνώμη μου είναι ότι θα είχε νόημα η σύσταση και λειτουργία ελληνικού γενικού προξενείου στην Αντιόχεια, προξενείου στην Τραπεζούντα, υποπροξενείου στην Ίμβρο, υποπροξενείου στην Άμιδα, με παράλληλη κατάργηση του προξενείου Αδριανουπόλεως και του γενικού προξενείου Σμύρνης. Το υποπροξενείο Ίμβρου (με επικεφαλής Γραμματέα Πρεσβείας Α') θα μπορούσε να υπάγεται στο γενικό προξενείο Κωνσταντινουπόλεως (με επικεφαλής Σύμβουλο Πρεσβείας Α' ή Πληρεξούσιο Υπουργό Β')· το προξενείο Τραπεζούντος (με επικεφαλής Σύμβουλο Πρεσβείας Β' ή Α') στην πρεσβεία μας στην Άγκυρα (με επικεφαλής Πληρεξούσιο Υπουργό Α' ή Πρέσβη)· το υποπροξενείο με έδρα την Άμιδα (με επικεφαλής ΓΠΑ) θα μπορούσε να υπάγεται στο γενικό προξενείο Αντιοχείας (με επικεφαλής ΣΠΑ ή ΠΥΒ).
Η ουσία δεν είναι οι τάξεις και οι βαθμοί των προϊσταμένων, ούτε η έδρα και η χωρική δικαιοδοσία, ούτε η οργανική υπηρεσιακή υπαγωγή. Το μείζον είναι να αποσαφηνίσουμε και να ιεραρχήσουμε τι αναμένουμε από μία διπλωματική ή προξενική αρχή να πράττει (ο Ταλλεϋράνδος υπεστήριζε ότι «οι προξενικές αρμοδιότητες είναι απείρως ποικίλες»1)· δηλαδή, το διακύβευμα έγκειται στην θέσπιση συγκεκριμένων στόχων και απτών προτεραιοτήτων για την αποστολή των διπλωματικών και των προξενικών αντιπροσωπειών.
Τα άρθρα 5 και 17 της εν Βιέννη διεθνούς συμβάσεως επί των προξενικών σχέσεων (24/4/1963)2 απαριθμούν ενδεικτικώς ορισμένα (13+2) πεδία αρμοδιότητος των προξενικών αρχών, με τον καθορισμό συμπληρωματικών προξενικών καθηκόντων να επαφίεται στο εσωτερικό δίκαιο των ενδιαφερομένων κρατών. Η άσκηση πολιτιστικής διπλωματίας είναι σημαντική υπόθεση (εμπίπτει στην β' παρ. άρ. 5 συμβ. 1963), αλλά θα ήταν προτιμότερο εάν ασκείτο σε συνεννόηση με την Κυπριακή Δημοκρατία και συνέργεια υπουργείων Πολιτισμού, Παιδείας, και Εξωτερικών, με τον κύριο λόγο να τον έχουν τα επί του Πολιτισμού και της Παιδείας υπουργεία. Το ΥΠ.ΕΞ. θα ήταν σκόπιμο να έχει επιτελικό ρόλο σε επίπεδο εκπονήσεως στρατηγικού σχεδιασμού και επικουρικό ρόλο σε επίπεδο διευκολύνσεως των επαφών με τις ξένες κυβερνήσεις και τις τοπικές αρχές. Σήμερα, το ΥΠ.ΠΟ. είναι απόν από την άσκηση πολιτιστικής διπλωματίας· το ΥΠ.ΕΞ. δεν διαθέτει επιτελικό σχεδιασμό άξιο λόγου· η σύζευξη με τις κυπριακές αρχές είναι αναιμική· και, η όποια πολιτιστική διπλωματία ασκείται από εκπαιδευτικούς αποσπασμένους στα γραφεία εκπαιδεύσεως κομβικών πρεσβειών και από διπλωματικούς/προξενικούς υπαλλήλους (ή υπαλλήλους του κλάδου ΠΕ και ΤΕ διοικητικού) κατά τρόπο ασύντακτο και ιδιοπρόσωπο, εν πολλοίς περιστασιακό, ευάλωτο στις πιέσεις ομογενειακών παραγόντων, και, οπωσδήποτε, μη λειτουργικό.3
Σε αυτό το πλαίσιο, θα είχε νόημα η δημιουργία ενός Ελληνικού Ινστιτούτου (στα πρότυπα των ξένων μορφωτικών ινστιτούτων4), ώστε οι πολιτιστικές δραστηριότητες, οι εξετάσεις για το κρατικό πιστοποιητικό ελληνομάθειας του Κ.Ε.Γ.5, και τα φροντιστηριακά μαθήματα ελληνικής γλώσσης (τα οποία, επί της ουσίας6, δεν υφίστανται) να μην επιβαρύνουν τον φόρτο εργασίας του διπλωματικού ή του προξενικού προσωπικού (ούτε, μη κατηρτισμένους για αυτό το έργο, εκπαιδευτικούς με ευνοϊκές αποσπάσεις), αλλά το ειδικευμένο προσωπικό ενός μορφωτικού ινστιτούτου. Όταν ένα προξενείο ασχολείται με την (συν)διοργάνωση βραδιάς απαγγελίας έργων Ν. Καζαντζάκη από την Μ. Ναυπλιώτου και Γ. Βιζυηνού με το θεατρικό εργαστήριο Διόνυσος, τότε δημιουργούνται απορίες για την ορθότητα της στοχοθεσίας και την ανταποδοτική ωφέλεια (αν υπάρχει) των υφισταμένων προτεραιοτήτων. Κεντρική αποστολή μίας προξενικής αρχής δεν θα έπρεπε να είναι η διοργάνωση πολιτιστικών δρωμένων ούτε η (αυτο)περιχαράκωση στο πάρεργο7της υποδοχής, εξετάσεως, και διεκπεραιώσεως αιτήσεων θεωρήσεως εισόδου, αλλά η ενασχόληση με θέματα ουσίας, που άπτονται των ζωτικών συμφερόντων κράτους και πολιτών.
Το υφιστάμενο (από το 1992) Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού απέτυχε να αρθεί στο ύψος των προσδοκιών. Το ζητούμενο από την θέσμιση ενός Ελληνικού Ινστιτούτου δεν είναι η δημιουργία ενός σχολάζοντος υδροκέφαλου οργανισμού (σαν το, αλήστου μνήμης, Σ.Α.Ε.) για την τοποθέτηση των εκάστοτε «ημετέρων», αλλά η λειτουργία μίας αποτελεσματικής δομής για την ανάδειξη του ελληνικού (ελλαδικού και κυπριακού) πολιτισμού στο εξωτερικό (ώστε το διπλωματικό/προξενικό σώμα να εστιάσει στο, κατ’ ουσίαν8, πολιτικό και οικονομικό/αναπτυξιακό σκέλος της αποστολής του). Η συντριπτική πλειοψηφία (73,5%) των ελληνικών σχολείων του εξωτερικού λειτουργούν μόνον τις απογευματινές ώρες ή τα σαββατοκύριακα (ως Τμήματα Ελληνικής Γλώσσης) για την διδασκαλία, κυρίως, φιλολογικών μαθημάτων.9
Τα Τ.Ε.Γ. θα μπορούσαν να δομηθούν σε νέα βάση, με πολυσχιδέστερο πρόγραμμα σπουδών, το οποίο θα απευθύνεται τόσο σε ομογενείς όσο και σε αλλοδαπούς σπουδαστές άνευ ηλικιακών περιορισμών. Μία αναβαθμισμένη μορφή των Τ.Ε.Γ. θα μπορούσε να αποτελέσει το πρόπλασμα για την σύσταση ενός Ελληνικού Ινστιτούτου (με ενσωμάτωση στην νέα δομή των αρμοδιοτήτων του Κ.Ε.Γ. αλλά και του Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, ώστε να μην εξοβελισθεί η τριτοβάθμια ερευνητική διάσταση) χωρίς τις σημερινές δημοσιοϋπαλληλικές αγκυλώσεις, τον παροιμιώδη κατακερματισμό, τις αλληλεπικαλυπτόμενες αρμοδιότητες (θρυαλλίδα συντεχνιακών αντιπαραθέσεων), και τους ανασταλτικούς φραγμούς10 (η χρέωση διδάκτρων και η αναδιάρθρωση της εγγείου περιουσίας του Ινστιτούτου Βενετίας δεν είναι ταμπού).
Η πρόβλεψη για αναβίωση των εμμίσθων υποπροξενείων (συνήθως, υπό την ηγεσία ΓΠΓ ή ΓΠΒ· σε σπανιότατες περιπτώσεις, ΓΠΑ) και των επιτίμων αμίσθων προξενικών πρακτορείων θα μπορούσε να συμβάλει προς την κατεύθυνση μίας αποκεντρωμένης και εξακτινωμένης11 δομής: παρέχει ευκαιρίες αναλήψεως πολυεπιπέδων πρωτοβουλιών σε βάθος χώρου και χρόνου· εξασφαλίζει πληρέστερη τακτική εικόνα, ακριβέστερη στάθμιση και ερμηνεία των εξελίξεων, πιο αξιόπιστη και έγκαιρη ροή πληροφοριών προς την Αθήνα· ενισχύει την δυνατότητα επαφών και αλληλεπιδράσεως σε επίπεδο κοινωνίας πολιτών· εντείνει την άμιλλα για διάκριση μεταξύ των νεοτέρων στελεχών. Η μετάπτωση ορισμένων εκ των ήδη υπαρχόντων προξενείων σε υποπροξενεία δεν στερείται λογικής βάσεως. Όσον αφορά την πρόβλεψη για επανίδρυση αμίσθων επιτίμων προξενικών πρακτορείων, πρόκειται για βήμα εξορθολογισμού, αφού μερικές από τις σημερινές άμισθες προξενικές αρχές με τον βαρύγδουπο (μπουντενμπρούκειο) τίτλο του επιτίμου γενικού προξένου ή προξένου στην πραγματικότητα παρέχουν υπηρεσίες προξενικού πράκτορος. Στην Σμύρνη, όπου η χώρα μας διαθέτει τακτικό γενικό προξενείο, οι Η.Π.Α. εκπροσωπούνται από ένα μικρό προξενικό πρακτορείο προσβάσιμο για το κοινό μόνον κάθε Δευτέρα και Τρίτη κατόπιν συνεννοήσεως.
Οι προξενικές αρχές δεν εξομοιούνται με τις διπλωματικές (οι οποίες απολαύουν δικαιώματος γενικής εκπροσωπήσεως του αποστέλλοντος κράτους στην χώρα -ή στις χώρες- διαπιστεύσεως) και ο ρόλος τους διακρίνεται από ειδικό και τοπικό χαρακτήρα. Κοινός παρονομαστής των πολλαπλών προξενικών λειτουργιών είναι το τρίπτυχο «διαπραγματεύεσθαι, παρατηρεῖν, προστατεύειν»12, το οποίο έχει διαχρονική ισχύ (δεν αναλύεται σε απλώς παρίστασθαι και τυπικώς διεκπεραιώνειν). Η πληροφόρηση (με σύννομα και θεμιτά μέσα, άνευ αναμείξεως στις εσωτερικές υποθέσεις του παρ’ ω η διαπίστευση κράτους) αποτελεί κρίσιμη αποστολή τόσο του διπλωματικού όσο και του προξενικού σώματος από αιώνων.
Η προτεινόμενη αναδιάρθρωση της ελληνικής προξενικής παρουσίας στην Τουρκία μπορεί, εκ πρώτης όψεως, να φαντάζει μαξιμαλιστική. Ωστόσο, καλό είναι να έχουμε υπ’ όψιν ότι, κατά τον 20ο αιώνα, το ελληνικό προξενικό σώμα ήταν παρόν σε αρκετές τουρκικές πόλεις, από τις οποίες σήμερα απουσιάζει: Αϊδίνιο (υποπροξενείο, 1900-1923)· Αίνο (υποπροξενείο, 1914-1923)· Αμισό (υποπροξενείο, 1900-1931)· Αττάλεια (υποπροξενείο, 1877-1931)· Βουρλά (υποπροξενείο, 1892-1931)· Ελλήσποντο (υποπροξενείο, 1877-1931)· Ικόνιο (προξενείο, 1908-1923)· Καλλίπολη (υποπροξενείο, 1900-1922)· Καρς (υποπροξενείο, 1918-1923)· Κυδωνίες (υποπροξενείο, 1877-1931)· Μαγνησία του Σιπύλου και Ν. Φώκαια (υποπροξενείο, 1900-1923)· Μερσίνη (υποπροξενείο/προξενείο, 1900-1931)· Προύσα (υποπροξενείο, 1877-1931)· Ραιδεστό (υποπροξενείο, 1877-1931)· Σαράντα Εκκλησιές (προξενείο, 1908-1922)· Τραπεζούντα (υποπροξενείο/προξενείο, 1877-1931).13
Οι εποχές αλλάζουν: άλλα τα δημογραφικά δεδομένα του 2018· άλλα εκείνα του 1918. Προφανώς, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών δεν έχει κανένα νόημα η προξενική παρουσία της Ελλάδος στην Προύσα ή στην Ραιδεστό, όπως δεν έχει κανένα νόημα η προξενική παρουσία της Τουρκίας στα Ιωάννινα ή στο Ηράκλειο. Ο άνους πληθωρισμός προξενικών αντιπροσωπειών δεν προσφέρει καμία ωφέλεια· τουναντίον, συντελεί στην σπατάλη πόρων και εντείνει την καχυποψία μεταξύ ομόρων κρατών. Αναδιάρθρωση της ελληνικής προξενικής παρουσίας στην Τουρκία δεν σημαίνει μόνον ίδρυση νέων προξενικών αποστολών, αλλά και κατάργηση δύο εκ των ήδη υφισταμένων (κατάργηση Ε.Ι.Π. και Κ.Ε.Γ., με περιέλευση των οικείων πεδίων αρμοδιότητος σε ένα μελλοντικό Ελληνικό Ινστιτούτο, είναι εκ των ων ουκ άνευ). Τελικοί αντικειμενικοί σκοποί: η αποτελεσματικότερη προάσπιση των συμφερόντων της χώρας· η αρτιότερη παροχή συνδρομής και προστασία των πολιτών (ομογενών και αλλογενών· ημεδαπών και, υπό προϋποθέσεις14, αλλοδαπών).
Συμφωνία και αποδοχή είναι οι λέξεις κλειδιά για την μεταβολή μίας παγιωμένης καταστάσεως στο πεδίο της προξενικής εκπροσωπήσεως. Το κράτος αποστολής εισηγείται την έδρα, την τάξη, την δύναμη, και την περιοχή δικαιοδοσίας της προξενικής αρχής με το κράτος διαμονής να κέκτηται δικαιώματος εγκρίσεως ή απορρίψεως, άνευ υποχρεώσεως αιτιολογήσεως. Όταν στις 23 Μαρτίου 1999, επί υπουργίας Γ. Παπανδρέου, η χώρα μας προέβη στην σύσταση τακτικού γενικού προξενείου στην Τραπεζούντα (ν. 2694/1999) χωρίς να έχει εξασφαλισθεί η οριστική συναίνεση της γείτονος χώρας, το αποτέλεσμα ήταν μία τρύπα στο νερό.
Συνοψίζοντας, η προδιαληφθείσα ιδέα διακρίνεται σε τρία μέρη: α) αναπροσαρμογή της ελληνικής διπλωματικής και προξενικής παρουσίας στην Τουρκία, ώστε να ανταποκρίνεται σε υπαρκτές ανάγκες του σήμερα με το βλέμμα στο μέλλον· β) ανασύσταση του θεσμού των εμμίσθων τακτικών υποπροξενείων και των αμίσθων επιτίμων υποπροξενείων και προξενικών πρακτορείων (αναθεώρηση του ισχύοντος οργανισμού του ΥΠ.ΕΞ.)· γ) ίδρυση Ελληνικού Ινστιτούτου (σε σύζευξη με την επανενεργοποίηση του τμήματος μορφωτικών ακολούθων της Ε.Σ.Δ.Δ.) για την διάδοση της ελληνικής παιδείας και πολιτισμού εκτός συνόρων. Αν για το πρώτο σκέλος απαιτείται ρητή συγκατάθεση της γείτονος χώρας (απίθανο να συμβεί στο προβλεπτό μέλλον), η υλοποίηση των υπολοίπων δύο προτάσεων είναι αμιγώς υπόθεση της ελληνικής κυβερνήσεως και δεν συνδέεται αποκλειστικώς με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αλλά με την ελληνική εξωτερική πολιτική εν γένει.
1 Κωνσταντῖνος Θ. Εὐσταθιάδης, Διεθνὲς δίκαιον, τυπ. Π. Κλεισιούνης, Ἀθῆναι, 1976, σ. 261.
2 Υφίσταται, επίσης, η εν Παρισίοις ευρωπαϊκή (ΣτΕ) σύμβαση για τα προξενικά καθήκοντα (11/12/1967), που έχει κυρωθεί από την Ελλάδα με τον ν. 1363/1983.
3 Ο θεσμός των μορφωτικών ακολούθων απεδείχθη βραχύβιος, διότι έτυχε υπονομεύσεως εκ των ένδον (άρνηση του ΥΠ.ΕΞ. να προέλθει στην έκδοση πράξεων διορισμού για τους αποφοίτους της Ε.Σ.Δ.Δ.). Οι απόφοιτοι της Ε.Σ.Δ.Δ. δικαιώθηκαν τελεσιδίκως από το διοικητικό εφετείο Αθηνών (απ. 1782/1995 και 2412/1995)· διορίσθηκαν στο ΥΠ.ΕΞ. σε άσχετες θέσεις (δηλαδή, ποτέ δεν ήσκησαν τα καθήκοντα, για τα οποία είχαν εκπαιδευθεί)· το τμήμα μορφωτικών ακολούθων της Ε.Σ.Δ.Δ. ανέστειλε (μετά τον στ' εισαγ. διαγ. του 1991) την λειτουργία του επ’ αόριστον -βορά συντεχνιακών σκοπιμοτήτων-.
4 Δεν υφίσταται ομοιόμορφη ούτε ενιαία διεθνής πρακτική. Κάθε κράτος και κάθε οργανισμός ακολουθεί διαφορετική προσέγγιση (π.χ. το Ινστιτούτο Πούσκιν έχει κατοχυρώσει πανεπιστημιακό status). Φρονώ ότι η γαλλική (όπως και η ιταλική) οπτική είναι ισορροπημένη (συνεργασία κρατικού ινστιτούτου και μη κερδοσκοπικού φορέως) και μπορεί να ανταποκριθεί στις δικές μας ανάγκες (ιδίως, εάν συναρμοσθεί με άντληση πορισμάτων από τις επιτεύξεις και τις αστοχίες των ουλπανίμ στην ταχύρρυθμη κατάρτιση των νεωστί εληλυθότων και με κριτική μεταλαμπάδευση πτυχών του ισραηλινού προτύπου εις ό,τι αφορά τους δεσμούς μητροπολιτικού κέντρου και ομογενών της διασποράς). Στην παρούσα δημοσιονομική συγκυρία, η λειτουργία κρατικού ινστιτούτου είναι δυσχερής· η ίδρυση, όμως, ενός Ν.Π.Ι.Δ. κατά το μοντέλο της Alliance française, της Società Dante Alighieri, του Κ.Ι.Χ. ή, έτι μάλλον, της Χασοχνούτ Χαγιεχουντίτ (σε αναζήτηση rationis aureæ μεταξύ, κατά Εχάντ Χαάμ, παραδοσιοκρατικού «χαφέτς κηγιούμ» και αναγεννησιακής «σινούι τσουρά») συνιστά εφικτό εγχείρημα.
5 Σε ορισμένες (κατά το παρελθόν έτος, 18 τον αριθμό) πόλεις, οι εξετάσεις για το πιστοποιητικό ελληνομάθειας διεξάγονται στα κτήρια των κατά τόπους ελληνικών πρεσβειών και προξενείων (στην Κίνα, στο γραφείο του συνταγματάρχη ΑΚ.ΑΜ.). Η σύμπραξη διπλωματικών/προξενικών αρχών και υπουργείου Παιδείας είναι πολύτιμη, δεν υπάρχει τίποτε το μεμπτό στην διενέργεια εξετάσεων σε πρεσβείες και προξενεία, αλλά η συνεργασία θα έπρεπε να τεθεί σε ορθολογική βάση (με συμπερίληψη ΥΠ.ΠΟ., ιδιωτικού τομέως, Κυπριακής Δημοκρατίας).
6 Μέχρι πρότινος, φροντιστηριακά μαθήματα ελληνικών διεξάγονταν σε Αλεξάνδρεια, Βελιγράδι, Βερολίνο, Βουκουρέστι, Οδησσό, Τεργέστη υπό την αιγίδα του Ε.Ι.Π. Η παρούσα προσέγγιση είναι καταφανώς αποσπασματική με αμελητέα απήχηση στις τοπικές κοινωνίες (μόνη θετική εξαίρεση η Οδησσός). Τυχόν σύγκριση με ινστιτούτα ξένων χωρών με μικρό πληθυσμό και ισχνούς οικονομικούς πόρους (π.χ. με το Εσθονικό Ινστιτούτο) δεικνύει την ανεπάρκεια του Ε.Ι.Π. Στο Βερολίνο, τα μαθήματα ελληνικών πραγματοποιούνται εντός του Γαλλικού Ινστιτούτου.
7 Οι αιτήσεις για θεωρήσεις Σένγκεν μπορούν να υποβληθούν και σε διαπιστευμένα ταξιδιωτικά γραφεία. Ασφαλώς, οι θεωρήσεις εισόδου εντάσσονται στα καθήκοντα των προξενικών υπαλλήλων (παρ. δ' άρ. 5 συμβ. Βιέννης· παρ. γ' άρ. 7 συμβ. Παρισίων) και αποφέρουν έσοδα στον κρατικό προϋπολογισμό, αλλά όταν αναλίσκεται δυσαναλόγως πολύς χρόνος για την διεκπεραίωση των υποβληθεισών αιτήσεων (σε σημείο, ώστε να απαιτείται ακόμη και πρόσληψη εκτάκτου εποχικού προσωπικού ειδικώς για τα τμήματα θεωρήσεων των προξενείων), τότε αναφύεται προβληματισμός.
8 Τύποις, η ενασχόληση με πολιτικά θέματα αποτελεί αρμοδιότητα του διπλωματικού (όχι του προξενικού) προσωπικού (οι προξενικοί λειτουργοί, κατά κανόνα, δεν επικοινωνούν με την κυβέρνηση του κράτους διαμονής, αλλά με τις αρχές της περιφερείας τους)· η λογική των πραγμάτων, όμως, είναι πιο πεζή απ’ ό,τι η θεωρία. Το τι εμπίπτει και τι όχι στην σφαίρα της πολιτικής αποτελεί θέμα (διασταλτικής ή συσταλτικής) ερμηνείας· σε πρωταρχικές αρμοδιότητες, οι οποίες από νομικής απόψεως δεν υπάγονται στο πεδίο της πολιτικής και επιτρέπεται η άσκησή τους από το προξενικό σώμα, σοβεί το πολιτικό στοιχείο.
9 Αμιγή σχολεία (12,46%), δηλαδή σχολεία που ακολουθούν εξ ολοκλήρου το ελληνικό αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών, αυτήν την στιγμή λειτουργούν σε δέκα χώρες (Αίγυπτο, Αιθιοπία, Βέλγιο, Γερμανία, Η.Β., Ισραήλ, Ιταλία, Κονγκό, Ρουμανία, Σουδάν). Εκτός από τα αμιγή σχολεία και τα Τ.Ε.Γ., υφίστανται, επίσης, δίγλωσσα σχολεία (10,38%) και ενταγμένα τμήματα ελληνικών (3,63%). Σε Η.Π.Α. και Καναδά λειτουργούν μόνον Τ.Ε.Γ. με 8.143 εγγεγραμμένους μαθητές κατά το σχολικό έτος 2015-2016.
10 Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι στην Κωνσταντινούπολη (στο Σισμανόγλειο, όπου στεγάζεται το γενικό προξενείο) δεν γίνονται πλέον δεκτοί αρχάριοι μαθητές, αλλά μόνον όσοι ήδη διαθέτουν γνώσεις ελληνικής, κατόπιν κατατακτηρίων εξετάσεων.
11 Η αποκέντρωση δεν είναι συνώνυμο του κατακερματισμού και εξακτινωμένος δεν σημαίνει ασύστατος ούτε συγκεχυμένος.
12 Κωνσταντῖνος Θ. Εὐσταθιάδης, Op. cit., σ. 246.
13 Χάρης Λ. Καραμπαρμπούνης, Διά της διπλωματικής οδού: Το ιστορικό και θεσμικό πλαίσιο διαμόρφωσης του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, Οκτώβριος 2007, σσ. 345-347.
14 Λ.χ. κατά τα άρ. 8 συμβ. 1963, 2 (παρ. γ') και 46 συμβ. 1967 (η Τουρκία δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος στο δεύτερο κείμενο, αλλά ορισμένες διατάξεις έχουν δηλωτική σημασία, στο μέτρο που συντείνουν στην συμπλήρωση και διεύρυνση προϋπάρχοντος συμβατικού δικαίου καθώς και στην κωδικοποίηση ευρέως παραδεκτού εθιμικού δικαίου, το οποίο στερρώς καθρεπτίζει την παγιωθείσα opinionem iuris sive necessitatis).
* Ο Νικόλαος Διακίδης είναι διεθνολόγος - στρατηγικός αναλυτής
