Με τον όρο «μη σεξιστική γλώσσα» εννοούμε μία ευρεία γκάμα επιλογών που αποσκοπούν, αφενός, στην εξάλειψη έμφυλων στερεοτύπων και διακρίσεων που διαιωνίζονται μέσα από τη γλωσσική χρήση και, αφετέρου, στην πρόσδοση ορατότητας σε όλες τις έμφυλες ταυτότητες στο συμβολικό πεδίου του λόγου.
Η κυρίαρχη ακόμη πατριαρχική αντίληψη θεωρεί ότι υπάρχουν μόνο δύο φύλα, το αρσενικό και το θηλυκό, τα οποία μάλιστα είναι αυστηρά ιεραρχημένα: το αρσενικό είναι βιολογικά, ηθικά, διανοητικά ανώτερο (το «ισχυρό» φύλο) και το θηλυκό βιολογικά, ηθικά, διανοητικά υποδεέστερο (το «ασθενές» φύλο). Ο σεξισμός καθορίζει εκ των προτέρων, μόνο με βάση το φύλο, τι μπορούν και τι πρέπει να κάνουν οι άντρες και οι γυναίκες, θέτοντας φραγμούς και εισάγοντας διακρίσεις σχεδόν στα πάντα: στο σπίτι, στη δουλειά, στην εκπαίδευση, στην εκπροσώπηση, στα δικαιώματα. Και δυστυχώς, παρά τις προσπάθειες, η χώρα μας σταθερά τα τελευταία χρόνια (2017-2022) κατατάσσεται στην τελευταία θέση του Δείκτη Ισότητας των Φύλων.
Το πεδίο, όμως, στο οποίο ο σεξισμός κυριαρχεί είναι αυτό της γλώσσας: «Κατά παράδοση» και «σύμφωνα με τη Γραμματική», το αρσενικό εμφανίζεται να εκπροσωπεί όλα τα φύλα (λ.χ. απευθυνόμαστε σε «φοιτητές», ακόμη και όταν έχουμε μπροστά μας μόνο φοιτήτριες!), τα αρσενικά επαγγελματικά βαφτίζονται θηλυκά με την προσθήκη του θηλυκού άρθρου (η διευθυντής, η βουλευτής, η πρόεδρος), το κυρίαρχο αρσενικό και ό,τι σχετίζεται με αυτό έχει θετικές νοηματοδοτήσεις, ενώ αντίστοιχα το θηλυκό αρνητικές (λ.χ. «μην κάνεις σαν γυναικούλα», «φέρσου σαν άντρας», «αυτή είναι αντράκι/έχει αρχίδια!»).
Ενας εύκολος τρόπος να αντιληφθούμε τον γλωσσικό σεξισμό είναι να βλέπουμε αν υπάρχουν αντίστοιχες εκφράσεις με αντίστοιχη σημασία και για το αρσενικό και για το θηλυκό. Όταν δεν υπάρχουν καθόλου (λ.χ. αντρειωμένος-γυναικωμένος; επανδρώνω-επιγυναικώνω; υιοθετώ-κοροθετώ;) ή όταν τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά έχουν θετική σημασιοδότηση για τους άντρες και αρνητική για τις γυναίκες (λ.χ. όταν ένας άντρας είναι «κοινός», είναι αδιάφορος· όταν μία γυναίκα είναι «κοινή», είναι πόρνη· όταν ένας άντρας είναι «εύκολος», είναι βολικός· όταν μια γυναίκα είναι «εύκολη», είναι πόρνη κ.ο.κ.), βρισκόμαστε αντιμέτωπες/οι/α με γλωσσικό σεξισμό, που αναπαράγει και διαιωνίζει έμφυλα στερεότυπα. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι η προσφώνηση «δεσποινίς». Προφανώς δεν υπάρχει αντίστοιχο αρσενικό «ο δεσποινίδος», όμως το πρόβλημα είναι βαθύτερο, γιατί, όταν αποκαλούμε μια νέα γυναίκα «δεσποινίδα», αναγνωρίζουμε (συνειδητά ή ασυνείδητα) ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να είναι αυθύπαρκτες, πρέπει οπωσδήποτε να ανήκουν και να υπάγονται σε έναν άνδρα: όταν είναι ανύπαντρες στον πατέρα τους, όταν είναι παντρεμένες στον σύζυγό τους, που παλιότερα έπαιρναν και το όνομά του (και όχι μόνο το επώνυμο, λ.χ. η «Γιώργαινα»...).
Οι τρόποι θεραπείας είναι πολλοί και ποικίλοι (χρήση ουδέτερης γλώσσας, λ.χ. το «φοιτητικό ακροατήριο» αντί «οι φοιτητές», χρήση συμπεριληπτικής γλώσσας, λ.χ. «οι φοιτήτριες και οι φοιτητές», χρήση ευαίσθητης προς όλα τα φύλα γλώσσας, λ.χ. «οι φοιτητές, οι φοιτήτριες και τα φοιτητά»). Αρκεί βέβαια να αναγνωρίσουμε το πρόβλημα: Προφανώς πολλά άτομα που χρησιμοποιούν ακόμη την προσφώνηση «δεσποινίς» το κάνουν «από ευγένεια» και δεν συνειδητοποιούν, μέχρι κάποια/ος/ο να τους το πει, ότι πρόκειται για σεξιστικό όρο.
Εδώ όμως αρχίζουν οι αντιστάσεις: «Μα το λέει (ή δεν το λέει, ανάλογα) η Γραμματική» ή «δεν υπάρχει στο Λεξικό» (λες και οι γραμματικές και τα λεξικά είναι η αποτύπωση του αναλλοίωτου λόγου του Θεού και όχι ανθρώπινα, ιστορικά και ιδεολογικά προσδιορισμένα, προϊόντα που αναπόφευκτα αλλάζουν), «μα είναι κακόηχο» (λες και η διαιώνιση του σεξισμού είναι ζήτημα αισθητικής και όχι πολιτικής στάσης), «μα και οι γυναίκες προτιμούν τα αρσενικά επαγγελματικά» (λες και οι γυναίκες ζουν σε άλλη γλωσσική κοινότητα και δεν συγκροτούνται κάτω από την ηγεμονία του αρσενικού στην πατριαρχία). Και βέβαια το επιχείρημα που σκοτώνει: «Φτάνει πια με την “πολιτική ορθότητα”: δεν θα ξεχάσουμε κι αυτά που ξέρουμε!». Ωστόσο, το ζήτημα της ορατότητας και της εκπροσώπησης στο συμβολικό πεδίο της γλώσσας όλων των έμφυλων ταυτοτήτων δεν είναι ζήτημα «πολιτικής ορθότητας», αλλά δικαιοσύνης. Γιατί δεν είναι και πολύ δίκαιο να εξαφανίζουμε όλες τις υπόλοιπες ταυτότητες, θεωρώντας ότι εκπροσωπούνται συμπεριληπτικά από το αρσενικό· ούτε είναι δίκαιο να υποχρεώνονται οι γυναίκες να εμφανίζονται ως άντρες, για να υπάρξουν στο συμβολικό επίπεδο του λόγου με την επαγγελματική τους ιδιότητα - για να μην μιλήσω για τις υπόλοιπες έμφυλες ταυτότητες που ο μόνος τρόπος για να υπάρξουν είναι να νεολογίσουμε. Ας αναρωτηθούμε όμως: Δικαιούνται ή όχι να είναι ορατές;
Το παρήγορο είναι ότι η χρήση μη σεξιστικής γλώσσας δεν χρειάζεται να επιβληθεί άνωθεν: Ο καθένας, η καθεμιά και το καθένα που συνειδητοποιεί το πρόβλημα μπορεί να αρχίσει να τη χρησιμοποιεί άμεσα, δίνοντας τις λύσεις που της/του ταιριάζουν.
* Ο Τάσος Καπλάνης είναι επίκουρος καθηγητής Τμήματος Φιλολογίας ΑΠΘ
