Ξεκινώντας να γράψεις για τον καθημερινό «φόρο αίματος» στους ελληνικούς δρόμους -θεωρούνται εθνική μας ιδιαιτερότητα το άθλιο οδικό δίκτυο και η «εδώ είναι Βαλκάνια» οδική κουλτούρα-, το λάθος έχει γίνει από τα αποδυτήρια, πριν αρχίσεις να αραδιάζεις τα κλισέ: οι περισσότερες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες χρησιμοποιούν την κατηγοριοποίηση «τροχαίο ατύχημα». Λες και ήταν η «κακιά στιγμή». Σαν να μην ευθύνεται κανείς που η πιθανότητα θανάτου στην Ελλάδα είναι τετραπλάσια απ’ ό,τι στη Νορβηγία, τριπλάσια απ’ ό,τι στη Μάλτα και στη Σουηδία, υπερδιπλάσια απ’ ό,τι στην Ελβετία, στη Δανία και στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Το 2016 το Associated Press κάλεσε τους δημοσιογράφους να αποφεύγουν τη λέξη «ατύχημα» στα θέματα που αφορούν τροχαίες συγκρούσεις, διότι η λέξη «μπορεί να αναγνωστεί ως ελαφρυντικό για το πρόσωπο που είναι υπεύθυνο». Η οδηγία προέκυψε μετά την καμπάνια «Σύγκρουση, όχι Ατύχημα» («Crash not Accident») που ξεκίνησε το 2015 μια αμερικανική οργάνωση από κοινού με τις Οικογένειες για Ασφαλείς Δρόμους (Families for Safe Streets), που έχουν χάσει αγαπημένους τους στον δρόμο.
Η απώλεια, σοκαριστικά ξαφνική και άδικη, είναι το δυσβάστακτο κίνητρο και για τα περισσότερα μέλη του πανελλαδικού συλλόγου SOS Τροχαία Εγκλήματα. Ο Αλέκος Κρητικός, γραμματέας σήμερα του συλλόγου, έχασε τον γιο του πριν 12 χρόνια, όταν αυτοκίνητο που παραβίασε STOP χτύπησε τη μοτοσικλέτα του στη λεωφόρο Βουλιαγμένης. «Χωρίς δικαιοσύνη δεν θα υπάρξει ειρήνη στους δρόμους. Χρησιμοποιούμε αυτό το σλόγκαν κυρίως αναφερόμενοι στον διδακτικό χαρακτήρα της δικαιοσύνης» αναφέρει στην ΑΥΓΗ της Κυριακής. Βιώνει από πρώτο χέρι το δεύτερο δράμα, αυτό που έπεται της θανατηφόρας σύγκρουσης: «Αναβολές επί αναβολών στο δικαστήριο, μπορεί ακόμα και πέντε στη σειρά, χωρίς κανείς να ενδιαφέρεται πώς νιώθεις όταν έχεις χάσει το παιδί σου. Να δίνουν, ας πούμε, αναβολή επειδή ο δικηγόρος του υπαίτιου σε ένα τροχαίο δήλωσε άρρωστος, παρότι δεν έχει χαρτί που να το αποδεικνύει. Μια απίστευτη ταλαιπωρία για τους ανθρώπους που ψάχνουν δικαιοσύνη. Την ώρα που οι ασφαλιστικές εταιρείες επιχειρούν να ρίξουν μερίδιο ευθύνης στο θύμα».
Εγκατάλειψη και ατιμωρησία: ένα εγκληματικό μοτίβο
Η κουβέντα φτάνει αναπόφευκτα στην 21χρονη Εμμανουέλα που παρασύρθηκε από αυτοκίνητο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, εγκαταλείφθηκε από τον, προφυλακισμένο πλέον, οδηγό του οχήματος και την περασμένη Κυριακή, μετά από πολυήμερη μάχη για τη ζωή της, άφησε την τελευταία της πνοή. Δύο μήνες πριν είχε αποφασίσει, κατά τραγική σύμπτωση, να δωρίσει τα όργανά της σε περίπτωση θανάτου.
Οπως αναφέρει ο Α. Κρητικός, οι δράστες σε πολλές παρόμοιες περιπτώσεις εμφανίζονται μετά την παρέλευση του Αυτοφώρου, αλλά και του αναγκαίου για τον μεταβολισμό του αλκοόλ χρόνου, εξασφαλίζοντας την πλημμεληματικού χαρακτήρα δίωξή τους. Οι οδηγοί που εγκαταλείπουν τα θύματα τους αβοήθητα στην άσφαλτο διώκονται στη χώρα μας με το άρθρο 43 του ΚΟΚ, που βαφτίζει αυτή τους την πράξη «πλημμέλημα» (ποινή μέχρι 6 μήνες), διάταξη που ουσιαστικά παρακάμπτει το άρθρο 306 του Π.Κ. που ορίζει την εγκατάλειψη τραυματία ως κακούργημα (και προβλέπει κάθειρξη τουλάχιστον 6 ετών). Βασικό αίτημα του SOS Τροχαία Εγκλήματα είναι η κατάργηση του άρθρου 43 του ΚΟΚ.
Φαντάζει εύλογο σε μια χώρα, η οποία με 56,9 νεκρούς ανά εκατομμύριο κατοίκων βρίσκεται πολύ πάνω από τον μέσο όρο των 27 της Ε.Ε. (44,6). Το 2021, με 608 νεκρούς από τροχαία, η Ελλάδα κατέλαβε την 6η χειρότερη θέση ανάμεσα στις 27 σε θανάτους αναλογικά με τον πληθυσμό (ΑΥΓΗ, 9.6.21).
Στο συρτάρι το όριο των 30 χιλιομέτρων
Ενώ σε επίπεδο Ε.Ε. οι θάνατοι από τροχαία «εντός κατοικημένης περιοχής» αποτελούν το 38% των θανάτων στο οδικό δίκτυο, στην Ελλάδα ανεβαίνουν στο 54%. Βασική αιτία, το γεγονός ότι η χώρα μας αποτελεί μία από τις ευρωπαϊκές χώρες με μηδενική, σχεδόν, εφαρμογή του ορίου των 30 χλμ./ώρα σε κατοικημένες περιοχές, ενώ χώρες ή πόλεις που το έχουν θεσπίσει εμφανίζουν θεαματική μείωση θανάτων και σοβαρών τραυματισμών. Είναι απλή στατιστική. Αν ένα όχημα που τρέχει με 30 χλμ./ώρα χτυπήσει πεζό ή ποδηλάτη, η πιθανότητα θανάτου είναι 10%. Αλλά αν αυτό συμβεί με ταχύτητα 50 χλμ./ώρα (όσο, δηλαδή, είναι το ελληνικό όριο σε κατοικημένες περιοχές), η πιθανότητα ξεπερνάει το 80%.
Παρά τη σχετική εξαγγελία (2021) της κυβέρνησης Μητσοτάκη, το Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο Οδικής Ασφάλειας Ελλάδα 2030 δεν θεσπίζει το ανώτατο όριο των 30 χλμ./ώρα, αλλά προβλέπει απλά «ζώνες 30 χλμ./ώρα σε όλες τις κεντρικές αστικές περιοχές». Το ίδιο σχέδιο αποσκοπεί «στη μείωση του αριθμού των νεκρών και των τραυματιών από τροχαία ατυχήματα κατά 50%» έως το... 2030, την ώρα που άλλες χώρες έχουν υιοθετήσει εδώ και χρόνια το πρόγραμμα Vision Zero, το οποίο δεν θεωρεί αποδεκτή καμία απώλεια ζωής.
«Αν αλλάξουμε απλά τα σήματα, θα “πετύχουμε” περισσότερα πρόστιμα και ποινές. Για να επιβληθεί το όριο, χρειάζονται αναπλάσεις των δρόμων ώστε να μην μπορεί να τρέξει το αυτοκίνητο με πάνω από 30 χλμ./ώρα» επισημαίνει στην ΑΥΓΗ της Κυριακής ο Κοσμάς Αναγνωστόπουλος, συγκοινωνιολόγος και συντονιστής του Δικτύου για τη Βιώσιμη Κινητικότητα σε Ελλάδα και Κύπρο. Λύση κατά τον ίδιο δεν είναι να έχουμε έναν τροχονόμο ή μια κάμερα σε κάθε φανάρι και διασταύρωση, τα οποία, με βάση τις μελέτες, είναι και τα πλέον επικίνδυνα σημεία των πόλεων: «Η ανακατασκευή των δρόμων πρέπει να συνδυαστεί με την παροχή ασφαλών πεζοδρομίων, χωρίς εμπόδια, διαβάσεων πεζών και ποδηλατοδρόμων όπου χρειάζονται, κυρίως στους μεγάλους δρόμους και στις λεωφόρους, όπου αυξάνονται οι πιθανότητες συγκρούσεων. Επειδή έρχονται δημοτικές εκλογές και θα δούμε ασφαλτοστρώσεις, τονίζω ότι η ασφαλτόστρωση ενός δρόμου όπως ήταν συνιστά “ανακύκλωση του λάθους”. Προτείνω στους δημάρχους να κάνουν ταυτόχρονα και αναδιαμόρφωση του δρόμου, ώστε να είναι πιο ασφαλής. Ώστε να μην πηγαίνουν τα χρήματα χαμένα, αλλά, κυρίως, να μην πηγαίνουν οι ζωές χαμένες».
Στις έρευνες που διεξάγει για την εκπόνηση Σχεδίων Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας (ΣΒΑΚ), ο Κ. Αναγνωστόπουλος διαπιστώνει ότι στις διαδικασίες διαβούλευσης συμμετέχουν πολύ περισσότερο οι γυναίκες από τους άνδρες. «Γιατί είναι πιο ευάλωτες, νιώθουν τον κίνδυνο και την ταλαιπωρία σε καθημερινή βάση, πάνε τα παιδιά στο σχολείο, πάνε για ψώνια, πολλές φορές με ένα καροτσάκι με ένα μωρό και, ταυτόχρονα, είναι πιο αποκλεισμένες». Παράλληλα, «ένα 25%-30% των πολιτών απαντάει ότι είναι άτομα με μειωμένη κινητικότητα ή νιώθει άβολα να απαντήσει για το θέμα αυτό. Είναι, δηλαδή, ανάπηροι, τραυματισμένοι, παχύσαρκοι, ηλικιωμένοι, έγκυες, γονείς με μικρά παιδιά κ.ο.κ. Δεν μπορεί κανείς δήμαρχος ή υπουργός να αδιαφορεί που σχεδόν το ένα τρίτο των πολιτών δηλώνει ότι έχει ένα τέτοιο πρόβλημα».
Στον Δήμο Πειραιά, ο οποίος μετράει κατά μέσο όρο 4 νεκρούς και 5 σοβαρά τραυματισμένους από τροχαία κάθε χρόνο (κυρίως πεζοί), δεν έχει ολοκληρωθεί το ΣΒΑΚ. Οι άστοχες μονοδρομήσεις του 2014 σε πολλές οδούς και οι αντιδρομήσεις χωρίς ενδιάμεσες λωρίδες στάσης για τους πεζούς στην Τερψιθέα και στο Χατζηκυριάκειο συνιστούν παγίδες για τους πεζούς. Καθόλου τυχαία το βράδυ της Τετάρτης 2 Νοεμβρίου 48χρονος που θεώρησε πίστα ταχύτητας τον δρόμο (με σβηστά, μάλιστα, τα φώτα του!) χτύπησε ηλικιωμένη γυναίκα (πέθανε ακαριαία) και την εγκατέλειψε στο οδόστρωμα. Ένα (ακόμα) «ατύχημα» που συμπυκνώνει τις αιτίες του διαρκούς φονικού με το οποίο έχουμε εξοικειωθεί.
Αίσθηση παντοδυναμίας στη ζούγκλα της ασφάλτου
Η μη υλοποίηση των Σχεδίων Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας, τα οποία έχουν μείνει στα χαρτιά σε πολλούς δήμους, οι κακοσυντηρημένοι δρόμοι, η προβληματική κυκλοφοριακή οργάνωση καθιστούν δυσοίωνο το μέλλον για την οδική (μας) ασφάλεια.
Είναι, άλλωστε, η κακή ποιότητα των υποδομών που εμπεδώνει στους οδηγούς ένα αίσθημα απαξίωσης και έλλειψης σεβασμού στους κανόνες. Ποιος οδηγός μεγάλου αστικού κέντρου δεν νιώθει δυσφορία κάθε φορά που ξεκινά τη γεμάτη αντιξοότητες προσπάθεια να φτάσει στη δουλειά του; Συνθήκη που σχεδόν τον μεταμορφώνει μόλις κάθεται πίσω από το τιμόνι και νομιμοποιεί κακοποιητικές συμπεριφορές ή εκρήξεις εκτόνωσης στο πεδίο της καθημερινής αυτής «μάχης».
Από κοινωνική σκοπιά, η υπεραντιπροσώπευση των χαμηλών και μεσαίων εισοδημάτων στα τροχαία, σύμφωνα με την ψυχαναλύτρια Ελεονώρα Γκουσιάρη, φανερώνει ότι «σε κρισιακές περιόδους οι άνθρωποι αντλούν επιβεβαίωση μέσω της επιδεικτικής οδηγικής συμπεριφοράς». Η αντίληψη ότι τους ανήκει ο δρόμος δίνει σε πολλούς μια αίσθηση παντοδυναμίας, που καλύπτει δυσανάλογες ελλείψεις σε άλλα πεδία. «Πολλοί, ας πούμε, κάνουν απότομες και επικίνδυνες προσπεράσεις, καθώς η οδήγηση λειτουργεί ως μια πολιτισμική προσταγή να είσαι ο κυρίαρχος του δρόμου σε έναν διαρκή ανταγωνισμό. Αφού σε άλλα πεδία, όπως η εργασία ή οι διαπροσωπικές σχέσεις, δεν μπορούν να αντλήσουν κοινωνική αναγνώριση, πρέπει να υπεραναπληρώσουν αυτά τα ελλείμματα με την επικίνδυνη οδήγηση» τονίζει η Ελ. Γκουσιάρη.
Ο πολιτισμός της ταχύτητας καθιστά ως κυριότερα θύματα στους δρόμους ανθρώπους νεαρής ηλικίας, που «βλέπουν την οδήγηση ως πεδίο εκτόνωσης αλλά και ως μια αναμέτρηση με τα όρια και τον κίνδυνο, ίδιον δηλαδή της εφηβικής και νεανικής ηλικίας». Η Ελ. Γκουσιάρη υπογραμμίζει την τάση κυρίως των νέων ανδρών να πιέζουν εαυτούς και αλλήλους για υπέρβαση των ορίων ταχύτητας, καθώς έτσι «νιώθουν πως είναι πιο ζωντανοί, πως νικούν τον θάνατο υπερβαίνοντας και αψηφώντας τους κανόνες. Είναι κομμάτι της ανθρώπινης κατάστασης να επιζητούμε την αδρεναλίνη φτάνοντας κοντά σε εμπειρίες του σωματικού μας ορίου». Πόσοι δεν έχουμε παρατηρήσει το αίσθημα υπεροχής να εκστασιάζει έναν οδηγό ή πόσοι δεν έχουμε ακούσει κάποιον να κομπάζει για το πώς κατάφερε με δεξιοτεχνία να οδηγήσει υπό την επήρεια αλκοόλ - ακόμα χειρότερα, νομίζει πως σε τέτοιες περιστάσεις γίνεται περισσότερο επιδέξιος.
Κυνηγοί και θηράματα
Σ’ αυτή την αίσθηση προσπαθούν να «κουμπώσουν» οι διαφημίσεις που αποδίδουν κάποιον «χαρακτήρα» στο τάδε ή το δείνα αυτοκίνητο, οι «ιδιότητες» του οποίου χαρακτηρίζουν, υποτίθεται, τον ιδιοκτήτη του. «Χτίζεται μια φαντασίωση μέσω των διαφημίσεων. Το πολυτελές αυτοκίνητο είναι ένα φαλλικό αντικείμενο που καταδεικνύει ότι είσαι ισχυρός. Κι αν δεν έχεις τη δυνατότητα να το αποκτήσεις, μπορείς να αναπληρώσεις οδηγώντας επικίνδυνα ένα άλλο, φθηνότερο» σχολιάζει η Ελ. Γκουσιάρη.
Ο Αλέκος Κρητικός θυμάται ότι την άνοιξη του 2018, μετά τις παρεμβάσεις του Συλλόγου «SOS Τροχαία Εγκλήματα», η BMW αναγκάστηκε να διακόψει την προβολή διαφήμισης στην Ελλάδα υπό το σλόγκαν «Γίνε ο κυνηγός. Όχι το θήραμα» (!). Ξεπέρασε και τον χειρότερο εαυτό των διαφημιστών, που όλο και περισσότερο τονίζουν τα «επιθετικά» χαρακτηριστικά των αυτοκινήτων (επιτάχυνση, 0-100, τελική ταχύτητα). «Το κάλεσμα για σαφάρι στη χώρα που βρίσκεται σταθερά στο βάθρο των πρωταθλητών σε τροχαίες συγκρούσεις ευτυχώς διακόπηκε» λέει ο Αλ. Κρητικός. Αλλά οι ελληνικοί δρόμοι απέχουν έτη φωτός από το να πάψουν να είναι ζούγκλα.
