Η Ιστορία ως «σωματοφυλακή» της αλήθειας (β΄ μέρος)

Το σύμφωνο μη επίθεσης Ναζιστικής Γερμανίας-Σοβιετικής Ένωσης

Στο πρώτο μέρος του άρθρου φτάσαμε έως τις παραμονές της 23^ης Αυγούστου του 1939, μίας εβδομάδας, δηλαδή, πριν την έναρξη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου (Β΄ Π.Π.). Οι λόγοι που οδήγησαν στο αστραπιαίο ταξίδι του υπουργού εξωτερικών της Ναζιστικής Γερμανίας στη Μόσχα, εκείνο το τρομακτικό καλοκαίρι του 1939, δεν ήταν μόνο η παρελκυστική διπλωματική τακτική Μεγάλης Βρετανίας και Γαλλίας το 1939 ή η αποτυχία των μυστικών διπλωματικών επαφών Μεγάλης Βρετανίας και Ναζιστικής Γερμανίας τον ίδιο χρόνο ή ο διαμελισμός της Τσεχοσλοβακίας το 1938.

Για να αντιληφθεί κανείς τους πραγματικούς λόγους, θα πρέπει να κοιτάξει πιο πίσω από τα τέλη της δεκαετίας του 1930. Η οπτική μας, δηλαδή, θα πρέπει να έχει το απαιτούμενο βάθος χρόνου. Μία σύνοψη των λόγων θα μπορούσε να είναι η εξής: (α) Η επιθυμία της Ναζιστικής Γερμανίας να μετατραπεί σε μία μεγάλη ευρωπαϊκή ηπειρωτική δύναμη, κάτι που χρονολογείται πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (Α΄ Π.Π.). (β) Η παγιωμένη εχθρότητα των μεγάλων δυτικών δυνάμεων απέναντι στη Σοβιετική Ένωση, κάτι που χρονολογείται από το 1917. (γ) Οι προσπάθειες Μεγάλης Βρετανίας και Γαλλίας να διευκολύνουν τις ιμπεριαλιστικές αξιώσεις της Ναζιστικής Γερμανίας, αποκλειστικά και μόνο προς την ανατολή, μέσω της πολιτικής του κατευνασμού απέναντι στη Ναζιστική Γερμανία, κάτι που εφαρμοζόταν ουσιαστικά από το 1933, έτος που παραδόθηκε στο ναζιστικό κόμμα η διακυβέρνηση της Γερμανίας της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Φαντάζει, λοιπόν, μάλλον παράδοξο αυτό που συνέβη στις 23 Αυγούστου του 1939: η υπογραφή ενός συμφώνου μη επίθεσης μεταξύ της Ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης, το οποίο πήρε το όνομα των επικεφαλής της διπλωματίας των δύο χωρών: σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μόλοτοφ. Με βάση αυτό το σύμφωνο μη επίθεσης, οι δυο πλευρές δεσμεύονταν να μην προβούν σε επιθετικές ενέργειες η μία εναντίον της άλλης για τα επόμενα 10 χρόνια, καθώς και να κρατήσουν ουδέτερη στάση, σε περίπτωση που κάποια από τις δύο ξεκινούσε πόλεμο με μια τρίτη χώρα.

Δεν ήταν όμως αυτή η μόνη συμφωνία που έκαναν οι δύο χώρες. Σοβιετική Ένωση και Ναζιστική Γερμανία υπέγραψαν, παράλληλα, μία σειρά συμφωνιών, με βάση τις οποίες μοίραζαν τα εδάφη της Ανατολικής Ευρώπης που βρίσκονταν μεταξύ Βαλτικής και Εύξεινου Πόντου. Οι συμφωνίες αυτές αποτέλεσαν αυτό που συνήθως ονομάζεται ως μυστικό πρωτόκολλο της συμφωνίας Ρίμπεντροπ-Μόλοτοφ.

Αυτό το μυστικό πρωτόκολλο προέβλεπε τα εξής: Οι τρεις Βαλτικές χώρες (Λιθουανία, Λετονία και Εσθονία), η Φινλανδία, η Βεσσαραβία (ανατολικό μέρος της Ρουμανίας) και το ανατολικό μέρος της Πολωνίας θα εισέρχονταν στη Σοβιετική σφαίρα επιρροής. Το δυτικό μέρος της Πολωνίας και ο λεγόμενος «Διάδρομος του Μέμελ» (μια ζώνη εδάφους στη νοτιοδυτική Λιθουανία) θα εισέρχονταν στη Γερμανική σφαίρα επιρροής. Με άλλα λόγια, Σοβιετική Ένωση και Ναζιστική Γερμανία «κατάπιναν» όλες τις χώρες που βρίσκονταν μεταξύ τους και αποκτούσαν εκτεταμένα κοινά σύνορα.

Αυτό που κέρδισε η Ναζιστική Γερμανία ήταν η ουδετεροποίηση της Σοβιετικής Ένωσης, όταν θα άρχιζε η επίθεση της πρώτης εναντίον της Πολωνίας, κάτι που είχε προγραμματιστεί για την 1^η Σεπτεμβρίου του 1939. Με αυτό το σύμφωνο η Ναζιστική Γερμανία δεν θα χρειαζόταν να πολεμήσει εναντίον ενός συνασπισμού Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας και Σοβιετικής Ένωσης. Απέφευγε, δηλαδή, να πολεμήσει σε πολλαπλά μέτωπα, κάτι που δεν κατάφερε να αποφύγει κατά τον Α΄ Π.Π. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Σοβιετική Ένωση, με δική της πρωτοβουλία, κατά το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1930 προσπάθησε να έρθει σε διπλωματική και στρατιωτική συνεργασία με Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία, στο πλαίσιο του δόγματος της «Συλλογικής Ασφάλειας» ενάντια στη Ναζιστική Γερμανία που εκπροσωπούσε ο Μαξίμ Λιτβίνοφ, προκάτοχος του Μόλοτοφ. Όπως όμως είδαμε στο πρώτο μέρος του άρθρου αυτή η πρωτοβουλία απέτυχε.

Αυτά που κέρδισε η Σοβιετική Ένωση ήταν: (α) Αποτροπή μιας άμεσης εμπλοκής της σε έναν πόλεμο, τον οποίο θα διεξήγαγε μόνη της εναντίον της Ναζιστικής Γερμανίας. Αυτή η παράταση της ανήσυχης ειρήνης χρησιμοποιήθηκε για την καλύτερη προετοιμασία του Σοβιετικού στρατού, καθώς και για την πιο ολοκληρωμένη μεταφορά κρίσιμων βιομηχανικών μονάδων ανατολικότερα της οροσειράς των Ουραλίων. (β) Δυνατότητα επαναχάραξης της δυτικής συνοριογραμμής της Σοβιετικής Ένωσης, που θα έφτανε εκείνη της τσαρικής Ρωσίας των παραμονών του Α΄ Π.Π. Τα εδάφη εκείνα είχε χάσει η επαναστατημένη (και ηττημένη από τη Γερμανία του Δεύτερου Ράιχ) Ρωσία με τη λεγόμενη συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (1918). (γ) Θωράκιση της πόλης του Λένινγκραντ, η οποία απείχε, έως τις 23 Αυγούστου του 1939, μόλις 35 χιλιόμετρα από τα σύνορα με τη Φινλανδία.

Χρονολόγιο

Πριν προσπαθήσουμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα, ας δούμε ένα πολύ σύντομο χρονολόγιο, το οποίο είναι χαρακτηριστικό της περικύκλωσης που βίωνε η Σοβιετική Ένωση, κατά τη διάρκεια των τεσσάρων ετών που προηγήθηκαν του Β΄ Π.Π.

• 18 Ιουνίου 1935: Υπογράφεται η Αγγλο-Γερμανική ναυτική συμφωνία, η οποία επιτρέπει τη Ναζιστική Γερμανία να ναυπηγήσει στόλο συνολικού εκτοπίσματος ίσου με το 35% του αντίστοιχου Βρετανικού.
• 7 Μαρτίου 1936: Καταπατώντας τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, η Ναζιστική Γερμανία καταλαμβάνει την ουδετεροποιημένη περιοχή της Ρηνανίας. Ο Χίτλερ προσπαθεί να πείσει ότι οι βλέψεις του περιορίζονται στη δημιουργία ενός Γερμανικού έθνους, ζητώντας την κατανόηση και τη συνεργασία της Μεγάλης Βρετανίας.
• 25 Νοεμβρίου 1936: Η υπογραφή του Αντικομμουνιστικού Συμφώνου από Ιαπωνία και Γερμανία. Μέσα στα επόμενα χρόνια υπογράφηκε από αρκετές χώρες, μεταξύ των οποίων ήταν και η Ιταλία, η Ουγγαρία, η Ισπανία, η Φινλανδία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η Σλοβακία και η Κροατία. Οι χώρες που το υπέγραψαν δεσμεύονταν να κηρύξουν τον πόλεμο στη Σοβιετική Ένωση, στην περίπτωση που η τελευταία επιτίθονταν σε κάποια από τις χώρες που συμμετείχαν στο Αντικομμουνιστικό Σύμφωνο.
• 30 Σεπτεμβρίου 1938: Υπογράφεται η Συμφωνία του Μονάχου και η Αγγλο-Γερμανική Συμφωνία, η οποία αποτελούσε ουσιαστικά ένα σύμφωνο μη επίθεσης μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Ναζιστικής Γερμανίας (βλέπε πρώτο μέρος του άρθρου).
• 18 Μαρτίου 1939: Η Σοβιετική Ένωση ζητά τη σύγκλιση διάσκεψης αντιπροσώπων της με αντιπροσώπους της Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας, Πολωνίας, Ρουμανίας και Τουρκίας.
• 20 Μαρτίου 1939: Ο Γερμανός υπουργός εξωτερικών παραδίδει προφορικό τελεσίγραφο στη Λιθουανία, απαιτώντας την παράδοση του Διαδρόμου του Μέμελ (νοτιοδυτική Λιθουανία) στη Ναζιστική Γερμανία.
• 23 Μαρτίου 1939: Υπογραφή της Γερμανο-Ρουμανικής Συνθήκης, για την Ανάπτυξη Οικονομικών Σχέσεων. Η Ναζιστική Γερμανία προσαρτά το Διάδρομο του Μέμελ.
• 15 Απριλίου 1939: Η Μεγάλη Βρετανία απορρίπτει την πρόσκληση της Σοβιετικής Ένωσης για συνομιλίες. Αντιπροτείνει να δοθούν μονόπλευρες εγγυήσεις, από πλευράς της Σοβιετικής Ένωσης, βοήθειας στα κράτη της ανατολικής Ευρώπης που συνόρευαν με τη Σοβιετική Ένωση.
• 17 Απριλίου 1939: Για να τηρηθούν οι αρχές της ισότητας και αμοιβαιότητας, η Σοβιετική Ένωση προτείνει τριπλή συμμαχία με τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία, με βάση την οποία εάν ένα κράτος που βρίσκεται μεταξύ βαλτικής και Μαύρης Θάλασσας δεχτεί επίθεση, τότε οι τρεις αυτές χώρες θα προσφέρουν βοήθεια. Βρετανοί και Γάλλοι εφαρμόζουν την προαναφερόμενη παρελκυστική διπλωματική τακτική (βλέπε πρώτο μέρος του άρθρου), αποφεύγοντας να πάρουν σαφή θέση.
• 11 Μαΐου 1939: Ξεκινούν εχθροπραξίες μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Ιαπωνίας. Η μάχες ολοκληρώνονται στις 16 Σεπτεμβρίου με νίκη της Σοβιετικής Ένωσης.
• 2 Ιουνίου 1939: Η Σοβιετική Ένωση υποβάλλει προσχέδιο συμφωνίας σε Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία. Πιέζει για να επιτευχθεί συμφωνία έστω επί στρατιωτικών όρων, πριν ολοκληρωθούν οι πολιτικές διαπραγματεύσεις (βλέπε πρώτο μέρος του άρθρου).
• Ιούνιος-Αύγουστος 1939: Μυστικές διαπραγματεύσεις Μεγάλης Βρετανίας – Ναζιστικής Γερμανίας. Οι Βρετανοί πρότειναν τη σύναψη συμφώνου μη επίθεσης που θα επικύρωνε τη συμφωνία του 1938. Οι συνομιλίες αποτυγχάνουν λόγω διαφωνιών στο μοίρασμα των σφαιρών επιρροής στην Ευρασία και στις Αφρικανικές αποικίες.
• 11 Αυγούστου 1939: Διπλωματική αποστολή Βρετανών και Γάλλων φτάνει στη Μόσχα. Οι Αγγλογάλλοι δεν εξασφαλίζουν τη συναίνεση της Πολωνίας για διάβαση του Σοβιετικού στρατού από το έδαφός της, σε περίπτωση στρατιωτικής σύγκρουσης με τη Ναζιστική Γερμανία, καθιστώντας αδύνατη την έναρξη εχθροπραξιών μεταξύ Σοβιετικών και Γερμανικών στρατευμάτων. Οι Σοβιετικές εγγυήσεις απορρίπτονται και από τις κυβερνήσεις των τριών βαλτικών κρατών και της Φινλανδίας. Σε εκείνη τη συγκυρία διέρρευσαν στον τύπο οι μυστικές διαπραγματεύσεις Μεγάλης Βρετανίας και Ναζιστικής Γερμανίας.
• 23 Αυγούστου 1939: Υπογράφεται το σύμφωνο μη επίθεσης μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Ναζιστικής Γερμανίας.

Εάν εξαιρεθεί η τελευταία καταχώριση του χρονολογίου, όλες οι υπόλοιπες θα λέγαμε ότι σκιαγραφούν το σκηνικό μίας Ευρωπαϊκής ηπείρου που ετοιμάζεται να επιτεθεί ή να συνεχίζει να αδιαφορεί για τη Σοβιετική Ένωση.

Ευρώπη, τέλη δεκαετίας 2010

H Ευρώπη είναι πια μία ειρηνική ήπειρος. Ογδόντα χρόνια από την έναρξη του Β΄ Π.Π., η Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν έτοιμη και αποφασισμένη να δώσει το δικό της, επίσημο, στίγμα στη συζήτηση γύρω από τα αίτια του μεγαλύτερου πολέμου στην ιστορία της ανθρωπότητας, που ξεκίνησε από τα εδάφη της. Για το σκοπό αυτό, στις 19 Σεπτεμβρίου του 2019 κατατέθηκε στο ευρωκοινοβούλιο προς ψήφιση κείμενο σχετικά με «σημασία της ευρωπαϊκής μνήμης για το μέλλον της Ευρώπης».

Το συγκεκριμένο κείμενο κατατέθηκε από παρατάξεις σχεδόν ολόκληρου του πολιτικού φάσματος, πιο συγκεκριμένα από το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα, τους Συντηρητικούς Μεταρρυθμιστές και τους Φιλελεύθερους, μέχρι τους Πράσινους και τους Σοσιαλδημοκράτες. Επικυρώθηκε πανηγυρικά με 535 ψήφους υπέρ, 66 κατά και 52 λευκά και αποτελεί πια το «Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 19ης Σεπτεμβρίου 2019 σχετικά με σημασία της ευρωπαϊκής μνήμης για το μέλλον της Ευρώπης (2019/2819(RSP))». Παρακάτω παρουσιάζεται ένα χαρακτηριστικό μέρος του, σε επίσημη μετάφραση στην ελληνική γλώσσα της Επίσημης Εφημερίδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

«…τονίζει ότι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο πιο καταστροφικός πόλεμος στην ιστορία της Ευρώπης, ξεκίνησε ως άμεσο αποτέλεσμα της διαβόητης Συνθήκης μη επιθέσεως της 23ης Αυγούστου 1939 μεταξύ Ναζί και Σοβιετικών, γνωστής επίσης ως σύμφωνο Μολότωφ-Ρίμπεντροπ, και των μυστικών πρωτοκόλλων της, βάσει των οποίων δύο ολοκληρωτικά καθεστώτα που είχαν ως κοινό στόχο να κατακτήσουν τον κόσμο διαίρεσαν την Ευρώπη σε δύο σφαίρες επιρροής.» (https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52019IP0021, σελίδα 3).

Αυτή, λοιπόν, ήταν η επίσημη θέση του ευρωκοινοβουλίου, το 2019. Το βάθος χρόνου της είναι μόλις μία εβδομάδα πριν την έναρξη του Β΄ Π.Π. Ό,τι έγινε πριν τις 23 Αυγούστου, και παρατέθηκε εξαιρετικά ακροθιγώς σε αυτό το άρθρο, με κάποιο μεταφυσικό τρόπο ακυρώνεται από την «ανίερη» συμφωνία Ναζιστικής Γερμανίας και Σοβιετικής Ένωσης.

Μέση Ανατολή, αρχές δεκαετίας 2020

Επιστρέφοντας στις μέρες μας, αλλά και στην εισαγωγή του πρώτου μέρους του άρθρου, θα θέλαμε επαναλάβουμε ότι οι όποιες αναλύσεις θέλουν να ερμηνεύσουν τις αιτίες της σύγκρουσης μεταξύ του Ισραήλ και της Παλαιστίνης, θα πρέπει να έχουν το απαιτούμενο βάθος χρόνου. Όπως οι αιτίες του Β΄ Π.Π. δεν θα πρέπει να αναζητηθούν μόνο στην υπογραφή του συμφώνου μη επίθεσης Ρίμπεντροπ-Μόλοτοφ, στις 23 Αυγούστου του 1939, έτσι και οι αιτίες της σημερινής σύγκρουσης στη λωρίδα της Γάζας δεν θα πρέπει να αναζητηθούν μόνο στην επίθεση της Χαμάς, στις 7 Οκτωβρίου του 2023. Τέτοιου είδους γεγονότα καλό είναι να εκλαμβάνονται ως απλοί κρίκοι μιας αδιάσπαστης αλληλουχίας γεγονότων που έχουν βάθος χρόνου.

Οι ιστορίες των πολέμων μεγάλης ή μικρής διάρκειας, περιορισμένης ή παγκόσμιας έκτασης ξεκινούν κάπου μέσα στο ιστορικό βάθος χρόνου της ειρήνης που προηγείται. Αν δεν το πιστεύουμε, γιατί άραγε αναφερόμαστε τόσο συχνά στη ρήση του πρώσου θεωρητικού του πολέμου, Καρλ φον Κλάουσεβιτς, ότι «ο πόλεμος είναι συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα»; Αν χάσουμε το ιστορικό βάθος χρόνου ξεχνάμε, ως ανθρωπότητα, την ίδια μας την ιστορία, με συνέπεια να είμαστε καταδικασμένοι να τη ζήσουμε. Ή, αντιστρέφοντας τον Κλάουσεβιτς, κινδυνεύουμε να βιώσουμε την μεταπολεμική πολιτική ως συνέχεια του πολέμου με άλλα μέσα.

Όχι όμως άλλα αποφθέγματα. Εμείς που τα σπίτια μας στέκουν ακόμα όρθια, εμείς που έχουμε ακόμα πρόσβαση σε φάρμακα, νερό, ηλεκτρικό ρεύμα και τροφή, εμείς που δεν έχουμε χάσει τη μισή μας οικογένεια και τους μισούς φίλους μας στον πόλεμο, εμείς που δεν έχουμε συγγενείς μας σε ομηρεία, εμείς λοιπόν ας διαβάσουμε Ιστορία. Όχι όμως μόνο μέσω των ψηφισμάτων του ευρωκοινοβουλίου, αλλά και με τη βοήθεια των ιστορικών που γνωρίζουν πώς να λαμβάνουν υπόψη τους το βάθος χρόνου.