Επιμέλεια: Ίρσα Μπέικο
Η σκληρή καταστολή κάθε αντιπολεμικής φωνής, τόσο στην κοινωνία όσο και στα μέσα ενημέρωσης, ήταν ένα από τα πρώτα μελήματα της ρωσικής εξουσίας μετά την εισβολή στην Ουκρανία.
Οι πόλεμοι δεν ευνοούν την ελεύθερη κυκλοφορία της πληροφορίας. Με αφορμή την εισβολή στην Ουκρανία, η ρωσική εξουσία το αποδεικνύει με τον πιο σκληρό τρόπο. Μετά την υιοθέτηση μιας τροπολογίας του Ποινικού Κώδικα, στις 4 Μαρτίου 2022, ένας Ρώσος πολίτης αντιμετωπίζει τρία χρόνια φυλάκιση εάν τολμήσει να «απαξιώσει τη χρήση των ενόπλων δυνάμεων», πέντε χρόνια εάν μεταδώσει κάλεσμα για διαδήλωση. Η δημοσίευση ενός άρθρου που παρεκκλίνει από τα ανακοινωθέντα του υπουργείου Άμυνας μπορεί να επισύρει έως και δεκαπέντε χρόνια φυλάκιση. Πριν από αυτό, ένα διάταγμα είχε απαγορεύσει τη χρήση της λέξης «πόλεμος» ή «επίθεση» για τον χαρακτηρισμό της στρατιωτικής επιχείρησης στην Ουκρανία.
Χτυπώντας γρήγορα και δυνατά, οι Αρχές προσπάθησαν να φιμώσουν τους αντιτιθέμενους στον πόλεμο, που πήραν τον λόγο την επομένη της επίθεσης - και δεν ήταν λίγοι. Δεκάδες κείμενα συγκέντρωσης υπογραφών εμφανίστηκαν στο Διαδίκτυο. Εκείνο του Λεβ Πονομάρεφ, υπερασπιστή των ανθρώπινων δικαιωμάτων στη Ρωσία, συγκέντρωσε τον αριθμό-ρεκόρ τού ενός εκατομμυρίου υπογραφών. Επαγγελματικές ενώσεις υπερέβησαν τη συνήθη διακριτικότητά τους: αρχιτέκτονες, γιατροί, εκπαιδευτικοί, εργαζόμενοι στον πολιτισμό, κωμικοί. Το κίνημα κέρδισε απροσδόκητους θεσμούς. Όπως τους χίλιους πεντακόσιους φοιτητές, αποφοίτους και συνεργάτες του Κρατικού Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας (MGIMO), εξέχοντος κέντρου εκπαίδευσης Ρώσων διπλωματών και υψηλόβαθμων κρατικών υπαλλήλων, που κάλεσαν «για μια ειλικρινή διαδικασία διαπραγμάτευσης, χωρίς τελεσίγραφα και απαιτήσεις συνθηκολόγησης από την άλλη πλευρά».
Ο φόβος της καταστολής έδωσε τέλος στις συγκεντρώσεις, που μάζεψαν πολλές χιλιάδες άτομα κατά την πρώτη εβδομάδα της σύρραξης. Σύμφωνα με τις καταμετρήσεις της ρωσικής ένωσης OVD-Info, που έχει οργανώσει ένα παρατηρητήριο καταστολής, σχεδόν δεκαπέντε χιλιάδες διαδηλωτές έχουν ήδη συλληφθεί μέχρι τα μέσα Μαρτίου. Η αστυνομία ενισχύεται και από άλλους θεσμούς προκειμένου να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Στις 6 Μαρτίου, ο πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος καταδίκασε, από το ιερό βήμα του καθεδρικού ναού του Σωτήρος Χριστού στη Μόσχα, κάθε μορφή «συνθηκολόγησης και αδυναμίας» στη μάχη ενάντια στις «υποτιθέμενες αξίες» της Δύσης, με το Ντονμπάς να αποτελεί το προκεχωρημένο φυλάκιο αυτής της μάχης. Τη στρατιωτική επιχείρηση έχει επίσης επιδοκιμάσει και η Ρωσική Ένωση Πρυτάνεων, η οποία καλεί «να ενωθούμε γύρω από τον Πρόεδρο, ισχυροποιώντας το αισιόδοξο πνεύμα της νεολαίας και την πίστη στη δύναμη της λογικής, ενσταλάζοντας την ελπίδα πως η ειρήνη θα έρθει σύντομα». Λίγες μέρες αργότερα, το πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης απέβαλε δεκατρείς φοιτητές. Η ανοιχτή επιστολή των φοιτητών του Ινστιτούτου Φυσικής και Τεχνολογίας της Μόσχας εξαφανίστηκε από το Διαδίκτυο. «Φοβόμαστε για την ασφάλεια όσων άφησαν την υπογραφή τους σε αυτή την επιστολή», δηλώνεται πλέον στην αρχική σελίδα.
Όπως ήταν αναμενόμενο, η Γενική Εισαγγελία ζήτησε το μπλοκάρισμα του αντιπολιτευόμενου διαδικτυακού τηλεοπτικού σταθμού Dozhd. Η απόφαση αναστολής λειτουργίας του ραδιοφωνικού σταθμού «Ηχώ της Μόσχας» αιφνιδίασε πολύ περισσότερο. Παρ’ ότι αποτελεί ιδιοκτησία της Gazprom, είναι γνωστός για την ελευθερία του ύφους του και απολάμβανε μια μορφή ασυλίας χάρη στο ηθικό κύρος του αρχισυντάκτη του, Αλεξέι Βενεντίκτοφ. «Το 95% του τηλεφωνικού καταλόγου μου δεν απαντάει πια στις κλήσεις μου» εκμυστηρευόταν σε μια συνάδελφό του1 στις 10 Μαρτίου 2022. Ένα μέρος των εκπομπών εκτοπίστηκε στο YouTube, αναμένοντας την επόμενη επιβολή λογοκρισίας. Ο πληροφοριακός πόλεμος που πυροδότησε η σύρραξη στην Ουκρανία αφήνει πολύ λίγες ευκαιρίες για ενημέρωση. Η Ρωσία έχει ήδη μπλοκάρει το Facebook, ως αντίποινα για την απόφαση του καλιφορνέζικου ομίλου να απαγορεύσει τα φιλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης (ανάμεσά τους το τηλεοπτικό κανάλι RT και η ιστοσελίδα Sputnik) στην Ευρώπη. Το Instagram γνώρισε την ίδια τύχη, αφού η μητρική εταιρεία Meta μαλάκωσε την πολιτική μετριασμού των βίαιων μηνυμάτων κατά του στρατού ή των Ρώσων ηγετών. Παρά τη μερική υπαναχώρηση του αμερικανικού ψηφιακού γίγαντα, ένα ρωσικό δικαστήριο κατέταξε τα δύο μέσα κοινωνικής δικτύωσης στις εξτρεμιστικές οργανώσεις, με το WhatsApp να αποφεύγει προς το παρόν την απαγόρευση.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία επιταχύνει μια φθορά που άρχισε την άνοιξη του 2021, την εποχή των διαμαρτυριών υπέρ του αντιπολιτευόμενου Αλεξέι Ναβάλνι. H ταμπέλα του «ξένου πράκτορα», που μέχρι τότε προοριζόταν αποκλειστικά για εκδόσεις χρηματοδοτούμενες από την αμερικανική κυβέρνηση, αποδόθηκε σε πολλές διαδικτυακές εφημερίδες. Αυτός ο χαρακτηρισμός, συνώνυμος της διοικητικής παρενόχλησης, δεν εμπόδιζε τις στοχοποιημένες ιστοσελίδες να λειτουργούν. Με τον πόλεμο ενάντια στο Κίεβο, η πίεση μεταλλάχθηκε σε απειλή. Εκτός τού ότι οι Αρχές μπλόκαραν γύρω στις εκατό ενημερωτικές ιστοσελίδες, οκτώ μέσα ενημέρωσης διέκοψαν προληπτικά την κάλυψη των ένοπλων συρράξεων και δεκαεννέα προτίμησαν να αναστείλουν εντελώς τη λειτουργία τους, ανάμεσά τους και η «Novaya Gazeta».2 Σύμφωνα με την ιστοσελίδα Agence, εκατόν πενήντα Ρώσοι και αλλοδαποί δημοσιογράφοι θεωρείται ότι εγκατέλειψαν τη χώρα μόλις δέκα ημέρες μετά την εισβολή.
Από τη μεριά των επίσημων μέσων ενημέρωσης, η πλήρης μεταστροφή είναι τόσο θεαματική όσο και γεμάτη επιδεικτική αμνησία. Την παραμονή της εισβολής, τα δημόσια δίκτυα ενημέρωσης συνέχιζαν να καταγγέλλουν «την υστερία της Δύσης» απέναντι στα υποτιθέμενα σχέδια του Κρεμλίνου για εισβολή στην Ουκρανία. Πλέον, στα τηλεοπτικά πλατό πασχίζουν να παρουσιάσουν την επίθεση ως δίκαιη και αναπόφευκτη. Στις 8 Μαρτίου 2022, η δημοσιογράφος Εκατερίνα Γκορντέεβα, εκπρόσωπος της φιλελεύθερης αντιπολεμικής διανόησης στην οποία προσπαθούν να επιβάλουν σιωπή, έμοιαζε ανίκανη να στριμώξει την Ελένα Ντραπέκο, μια βουλευτή που της ανέπτυσσε τις δικαιολογίες για την «προληπτική» στρατιωτική επιχείρηση ενάντια «στον φασισμό που έφτασε στις πύλες» της Ρωσίας (εννοώντας την ουκρανική κυβέρνηση). Επιδεικνύοντας στο πέτο της ζακέτας της το διακριτικό σημάδι «Ζ» -το γράμμα που έχει ζωγραφιστεί στα ρωσικά τανκς- η συγκεκριμένη βουλευτής, άλλοτε σταρ του σοβιετικού κινηματογράφου, απαριθμούσε τους πολέμους στο Ιράκ, το Αφγανιστάν και τη Λιβύη για να υπονοήσει πως η Ρωσία θα ήταν ο επόμενος στόχος των Δυτικών και των συμμάχων τους. «Όταν θα έχουμε εκδιώξει τους ναζί, όλος ο κόσμος θα βγει από τα καταφύγια (...) θα είμαστε φίλοι, θα κάνουμε ταινίες μαζί», διαβεβαίωνε. Εάν πιστέψουμε τα επίσημα ινστιτούτα δημοσκοπήσεων, η πλειοψηφία των Ρώσων συντάσσονται με αυτά τα επιχειρήματα που μεταδίδονται αδιάκοπα από τα τηλεοπτικά κανάλια, με το 68% των ερωτηθέντων να υποστηρίζει την «ειδική επιχείρηση στην Ουκρανία».3 Μέχρι να αρχίσουν να επιστρέφουν τα φέρετρα από το μέτωπο;
1 «Skaji Gordeeva», YouTube, 10 Μαρτίου 2022
2 Ovd-Info, 23 Μαρτίου 2022
3 Ινστιτούτο FOM, 6 Μαρτίου 2022
* Η Hélène Richard είναι συντάκτης της «Le Monde diplomatique»
