Ο υπερτονισμός του «ομόδοξου» και του αντι-οθωμανικού μένους δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται καθολικά στα κίνητρα των βαλκάνιων που συστρατεύτηκαν στον Αγώνα. Η ανέχεια, η φτώχεια, η φυγοδικία, η ληστεία, η ένοπλη μισθοφορική ένταξη για επιβίωση στα οθωμανικά στρατεύματα, αποτελούν επίσης στοιχεία που δεν πρέπει να παραγνωρίζονται. Οι περιπτώσεις των πιο γνωστών βαλκάνιων αγωνιστών, του Βάσου Μαυροβουνιώτη και του Χατζή Χρήστου, είναι χαρακτηριστικές και οι δύο, αφού πριν την Επανάσταση είχαν υπηρετήσει στον οθωμανικό στρατό. Βέβαια, αντίστοιχα θολή είναι και η αντίληψη των Ελλήνων για τους βαλκάνιους συντρόφους τους στον Αγώνα. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, σε πολλά ελληνικά κείμενα συναντάμε ασαφείς εκφράσεις για τους σλάβικους πληθυσμούς των Βαλκανίων, όπως: Σερβοβούλγαροι, Αλβανοέλληνες, Θρακοσλάβοι, και πιο συνήθως Βούλγαροι ή Γούργαροι, για την απόδοση όλων των βαλκάνιων Σλάβων. [...]
Κλείνουμε αυτή την περιδιάβαση στο φιλελληνικό διεθνιστικό κίνημα, με την αναφορά μας στο τελείως αγνοημένο −για ευνόητους λόγους− φαινόμενο των Τούρκων και λοιπόν μουσουλμάνων φιλελλήνων. Μπορεί να μην έχει το εύρος των άλλων μορφών φιλελληνισμού, αλλά παραμένει σημαντικό, ακριβώς γιατί αντιβαίνει στην όλη εκ των υστέρων κυρίαρχη εθνοκεντρική αντίληψη της Επανάστασης.
Δεν αναφέρομαι στους εκχριστιανισμένους Οθωμανούς αλλά σε εκείνους που παρέμειναν μουσουλμάνοι, και όμως έμμεσα ή άμεσα ενίσχυσαν την Επανάσταση. Και πρωταρχικά στον ίδιο τον πρώτο τη τάξει θρησκευτικό ηγέτη των μουσουλμάνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τον Σεϊχουλισλάμη Χατζί Χαλίλ Εφέντη, που αρνήθηκε να επικυρώσει τον φετφά του σουλτάνου Μαχμούτ, για σφαγές των επαναστατημένων Ελλήνων και του Οικουμενικού Πατριάρχη, με αποτέλεσμα να εξορισθεί άμεσα και λίγο αργότερα να δολοφονηθεί με διαταγή του Σουλτάνου.
Αλλά και άμεσα συμμετείχαν αρκετοί, όπως ο Χασάν Αγά Κουρτουλή, γιατρός του Οδυσσέα Ανδρούτσου και αργότερα του Μακρυγιάννη, και όσοι συμμετείχαν στην Οθωμανική Εκατονταρχία −Τούρκοι και Αλβανοί− μουσουλμάνοι στην έναρξη της Επανάστασης, με επικεφαλής τον Μουσταφά Γκέκα.
Επίσης, αρκετοί Άραβες μουσουλμάνοι, κυρίως από την Αίγυπτο, πήραν μέρος στον Αγώνα, στα σώματα του Κωνσταντίνου Μαυρομιχάλη, του Θεόδωρου Βαλιανάτου και του Γεώργιου Καραϊσκάκη, όπου καταγράφεται ο Χαμπέσης Καραγιώργης.
Ο πιο γνωστός σ’ αυτήν την αδιερεύνητη ακόμη πτυχή του αγώνα είναι ο Μαμελούκος Δαβούσσι ή Ντεμπούσι, πολεμιστής του Ναπολέοντα, που έπεσε στη μάχη του Πέτα, στα 1822.
(Απόσπασμα από το βιβλίο του Άλκη Ρήγου, 1821. Μια επανάσταση «νεανικού θράσους και φαντασίας», εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2021)
