Από το χαμένο Δράμα του Αισχύλου «Οστολόγοι» (αυτοί που συγκεντρώνουν τα οστά του νεκρού μετά την καύση για την ταφή τους), δεν σώζονται παρά ελάχιστοι στίχοι. Θέμα του έργου μοιάζει να ήταν ο φόνος των μνηστήρων από τον Οδυσσέα και η διεκδίκηση από τους συγγενείς των σωρών τους. Τίποτε άλλο δεν γνωρίζουμε από την πλοκή. Οι απόψεις για τη φύση του έργου διχάζονται. Άλλοι ερευνητές το θεωρούν τραγωδία και άλλοι σατυρικό δράμα. Στα δύο σωζόμενα αποσπάσματα μιλάει ο Οδυσσέας, περιφερόμενος ανάμεσα στα πτώματα των μνηστήρων:
1. «Κι ο άλλος, να, ο Ευρύμαχος, που με τόσο/ άπρεπα λόγια μ’ έβριζε και πάντα έβαζε το κεφάλι μου σημάδι/ θέλοντας μ’ άγριο χέρι να μου ρίχνει/ στα μούτρα του κρασιού τα κατακάθια».
2. «Νάτος αυτός που μού ’ριξε με φόρα/ κάποτε, χωρίς να λαθέψει/ τ’ αγγείο που κατουράνε, για να γίνω/ περίγελο στους άλλους. Στο κεφάλι/ με χτύπησε και γίνηκε κομμάτια/ με τη φριχτή του μπόχα λούζοντάς με». (μετάφραση του Τάσου Ρούσσου)
Το κωμικό περιεχόμενο, κυρίως του δεύτερου αποσπάσματος, προδιαθέτει ότι ίσως πρόκειται για Σατυρικό Δράμα. Ήδη από τα τέλη του 6ου αιώνα, αρκετά ελληνικά αγγεία προσφέρουν σκηνές εμπνευσμένες από τέτοια έργα, γράφει ο Νίκος Χουρμουζιάδης. Αλλά εδώ υπάρχει κάτι ακόμη:
Μια αττική λήκυθος λευκού βάθους από την Ερέτρια, των αρχών του 5ου αιώνα, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (αρ. κατ. 1129), παριστάνει μια μαύρη γυναίκα με υπερβολικά τονισμένα, γελοιογραφικά σχεδόν, τα αφρικανικά χαρακτηριστικά της, μαλλιά, χείλη, στήθη, γυμνή, δεμένη σε ένα δέντρο, που τη βασανίζει μια ομάδα σατύρων, ενώ τον «θίασο» συμπληρώνει ένας Σειληνός που δεν λαβαίνει μέρος στον βασανισμό της, αλλά στέκει παράμερα και μοιάζει να μας κοιτάζει κατά μέτωπο από κάποια απόσταση, σαν να μας αφηγείται σιωπηρά την ιστορία της.
Στην ελληνική βιβλιογραφία η παράσταση αποδίδεται στον ονομαζόμενο «ζωγράφο της Μέγαιρας», ενώ στην ξένη στον «ζωγράφο του Beldam». Οι αναπαραστάσεις τέτοιων σκηνών συνήθως αποφεύγονται από τους Έλληνες αγγειογράφους. Σπανίζουν οι απεικονίσεις βασανιστηρίων, εκτός αν αναφέρονται σε κάποιο μύθο (Προμηθέας, Σίσυφος, Μαρσύας κ.ά). Πρόκειται πιθανόν για ελεύθερη απόδοση από τον άγνωστο καλλιτέχνη μιας σκηνής εμπνευσμένης από σατυρικό δράμα. Ποιο, όμως, ακριβώς;
Κλειδί είναι η μαύρη γυναίκα. ΄Έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες για την ταυτότητά της. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι η Μέγαιρα, μια από τις ερινύες, εκπρόσωπος του μίσους και του φθόνου. Άλλοι ισχυρίζονται ότι πρόκειται για μια μάγισσα. Παρατηρούμε ακόμη ότι οι Σάτυροι δεν φέρουν ιθυφαλλικά χαρακτηριστικά, κάτι που ίσως σημαίνει ότι δεν τελούν την πράξη με δική τους πρωτοβουλία μόνο για ευχαρίστησή τους, αλλά υπακούουν σε μια εντολή.
Στην «Οδύσσεια» του Ομήρου συναντάμε μια επώνυμη «μαύρη», με ή χωρίς εισαγωγικά, γυναίκα. Πρόκειται για τη δούλη (και πρώην προστατευόμενη) της Πηνελόπης Μελανθώ, αδελφή του Μελάνθιου, που υπέπεσε στο «αμάρτημα» να κοιμάται με τον μνηστήρα Ευρύμαχο που την κατέστησε έγκυο. Ο οποίος Ευρύμαχος αναφέρεται ρητά σε ένα από τα δύο σωζόμενα αποσπάσματα των «Οστολόγων»! Τα δύο αδέλφια, επί πλέον, συνέτρεξαν τους μνηστήρες στη μάχη με τον Οδυσσέα, και τιμωρήθηκαν γι’ αυτό, μετά τη νίκη του, με αργό και βασανιστικό, ατιμωτικό θάνατο.
Το όνομα Μελανθώ παραπέμπει διττά, σε όμορφη μελαμψή γυναίκα (μαύρο άνθος) ή σε όμορφη μαυρόψυχη γυναίκα (άνθος του κακού). Η διπλή σημασία διατηρείται έως σήμερα. H λέξη μέλας σημαίνει κατάμαυρος. Για το λιγότερο έντονο μαύρο χρησιμοποιείται η λέξη κυανούς. Ακόμη, η λέξη άνθος είναι, κάποτε, δηλωτική του χρώματος: «Χαλκανθές» είναι ό,τι έχει το χρώμα του χαλκού (Στράβων, 14.6.5). Η λέξη, τέλος, Μελανθής μπορεί, επίσης, να δηλώνει ένα άτομο της μαύρης φυλής (βλ. Αισχύλου, Ικέτιδες, 154-155 και 278-286, όπου οι Δαναΐδες χαρακτηρίζονται ως «γένος Μελανθές» και περιγράφονται όχι μόνο ως μελαμψές αλλά ως μαύρες γυναίκες της Αφρικής ή της νότιας Ινδίας).
Αν μείνουμε σε αυτήν την ερμηνεία του ονόματος, μπορούμε, ενδεχομένως, να αναγνωρίσουμε στην παράσταση του πιο πάνω αγγείου την ομηρική Μελανθώ, που εδώ η τιμωρία για την απιστία της ανατέθηκε στους σατύρους: ένας τη μαστιγώνει, ένας άλλος ετοιμάζεται να τη χτυπήσει με κάτι σαν κουπί, ένας τρίτος της τραβάει τη γλώσσα με μια λαβίδα, ένας τέταρτος της καίει με αναμμένο δαυλό το ηβικό τρίχωμα. Εικόνα που παραπέμπει σημειολογικά στην ατιμωτική τιμωρία μιας προδότριας, ψεύτρας και άπιστης δούλης. Σημειώνω ακόμη ότι δύο από τους μνηστήρες διαθέτουν πατρώνυμα που έχουν σχέση με την Αίγυπτο ή φέρουν ως συνθετικό το «μέλας». Είναι, ο «Ευρύνομος, γιος του Αιγύπτιου», και ο «Αμφιμέδων, γιος του Μελανέα».
Όλα τα πιο πάνω είναι, προς το παρόν, εικασίες. Αλλά η βεβαιωμένη από τα αποσπάσματα παρουσία του Ευρύμαχου στους «Οστολόγους», σε συνδυασμό με την παράσταση των Σατύρων και της μαύρης γυναίκας που βασανίζουν στο αγγείο που περιγράψαμε, κάνουν σφόδρα πιθανή την άποψη ότι πρόκειται όντως για το Σατυρικό Δράμα που συνόδευε τη χαμένη τριλογία του Αισχύλου, «Κίρκη», «Ψυχαγωγοί», «Πηνελόπη».
* Ο Λέανδρος Πολενάκης είναι κριτικός θεάτρου
