Ο όρος παγκοσμιοποίηση ακούγεται πια παρωχημένος. Όχι ως κατάσταση πραγμάτων, ειδικά στην παγκόσμια οικονομία και στο εμπόριο, αλλά ως ιδεολογία.
Αναμφίβολα, η οικονομική παραγωγή παραμένει στον αστερισμό της «παγκοσμιότητας» και η τάση της παγκοσμιοποίησης ως διαδικασίας ώσμωσης κοινωνιών και οικονομιών εξακολουθεί να είναι κυρίαρχη. Κεφάλαιο και παραγωγή συνεχίζουν να επεκτείνονται σε υπερεθνική βάση. Τα μέτρα προστατευτισμού που λαμβάνονται ένθεν κακείθεν αντανακλούν περισσότερο την όξυνση των καπιταλιστικών ανταγωνισμών παρά υποδηλώνουν την επιστροφή στις νόρμες των «περίκλειστων» εθνικών οικονομιών. Μπορεί, λοιπόν, η παγκοσμιοποίηση να υποχωρεί ως ιδεολογία, αλλά η ιδέα της παγκόσμιας ψηφιακής τάξης κάθε άλλο παρά μένει πίσω. Κι αυτή η τάξη αφορά περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο το Διαδίκτυο.
Είναι δύσκολο να φανταστούμε την παγκοσμιοποίηση χωρίς το Διαδίκτυο. Αν και οι απαρχές αυτού που σήμερα αντιλαμβανόμαστε ως «συνένωση» οικονομιών και ώσμωση κοινωνιών σε παγκόσμια κλίμακα ανάγονται χρονικά πολύ πριν τη δημιουργία του Διαδικτύου, η εμπορική εξάπλωση του παγκόσμιου ιστού από τη δεκαετία του 1990 κι έπειτα σηματοδότησε ένα άλμα στις παγκόσμιες ροές επικοινωνίας και πληροφοριών. Από το εμπόριο μέχρι τη σφαίρα των προσωπικών σχέσεων, ένας αυξανόμενος αριθμός κοινωνικών αλληλεπιδράσεων βασίζεται πια στην ανταλλαγή μεγάλων ποσοτήτων ψηφιακών δεδομένων με εξαιρετικά χαμηλό κόστος και, το σημαντικότερο, σε πραγματικό χρόνο. «Το Διαδίκτυο είναι η υποδομή που στηρίζει το προτσές της παγκοσμιοποίησης και βρίσκεται στον πυρήνα της παγκόσμιας ψηφιακής τάξης» σημειώνουν οι αναλυτές Τζούλια Πόλε και Ντάνιελ Βέλσεν σε μια περσινή ανάλυσή τους. Αυτή η παγκόσμια ψηφιακή τάξη δεν είναι άλλη από το σύνολο των τεχνικών, οικονομικών, πολιτικών και κανονιστικών πρακτικών που καθορίζουν την παγκόσμια ροή πληροφοριών. Και δεν είναι τόσο χαοτικό ή αόριστο όσο ακούγεται όλο αυτό. Διότι πάλι έχουμε να κάνουμε με μια ατέρμονη διαδικασία διαμόρφωσης και αναδιαμόρφωσης του περιγράμματος της ψηφιακής τάξης από τις κυβερνήσεις, τις ιδιωτικές εταιρείες, την Κοινωνία των Πολιτών.
Τι είναι το Ίντερνετ;
Το Διαδίκτυο δεν ορίζει μόνο μια συγκεκριμένη παγκόσμια ψηφιακή τάξη. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται και το είδος των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων που υποτίθεται ότι προωθεί ήταν εξ ορισμού «πιθανοτικά» και ανέκαθεν πολιτικά αμφισβητήσιμα. Ειδικά κατά την πρώιμη φάση ανάπτυξης και εξάπλωσης της χρήσης του, το Ίντερνετ καλλιέργησε κοσμοπολίτικες προσδοκίες και ουτοπικές ιδέες για μια δικτυωμένη παγκόσμια κοινότητα, η οποία θα γινόταν ο αφιλοκερδής κοινωνός της νέας, βασισμένης στην εικονική εγγύτητα παγκοσμιότητας. Η ιδέα του «ψηφιακού χωριού» μόλις είχε ανατείλει.
Τα τελευταία, όμως, χρόνια η πρόσληψη της διαδικτυακής πραγματικότητας απομακρύνεται από την ουτοπία και ενδίδει στον σκληρό ρεαλισμό των καθιερωμένων μηχανισμών της κρατικής εξουσίας. Αυτό σημαίνει ότι, ανεξαρτήτως του αν είναι αυταρχικές ή φιλελεύθερες, οι κυβερνήσεις επιδιώκουν όλο και πιο συχνά, όλο και πιο εντατικά να επιβάλουν την εξουσία τους στο Διαδίκτυο, αλλά και μέσω του Διαδικτύου. Οι απόπειρές τους εντάσσονται στο πλαίσιο μιας σύγκρουσης με γεωπολιτικά χαρακτηριστικά, όπου ένα φιλελεύθερο και ένα αυταρχικό όραμα αντιμάχονται μεταξύ τους. Στους κοσμοπολίτες του «ψηφιακού χωριού» αυτή η εξέλιξη έχει προκαλέσει ανησυχίες. Μιλούν για κατακερματισμό του Διαδικτύου ως να επρόκειτο για μια ομοιογενή δομή που αποσυντίθεται τώρα σε «εθνικά τμήματα», τα οποία δεν μπορούν να αλληλεπιδρούν ομαλά μεταξύ τους. Αλλά η υποκείμενη ιδέα περί μιας προηγουμένως ομοιογενούς δομής που κατακερματίζεται όχι μόνο αγνοεί το γεγονός ότι σχεδόν η μισή ανθρωπότητα εξακολουθεί να μην έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο, αλλά επίσης αρνείται τις πολλές περιφερειακές διαφορές στη χρήση του, στον σχεδιασμό, στους ρυθμιστικούς κανόνες και στις εφαρμογές του.
Η έννοια του δικτύου εμπεριέχει σαφώς ένα συναρπαστικό, πλην φαντασιακό στοιχείο. Επικρατεί η πεποίθηση ότι τα δίκτυα είναι αποκεντρωμένες δομές, πως διαπνέονται από ισότητα και ισονομία, ότι είναι θεμελιωμένα έτσι ώστε καμία οντότητα να μην μπορεί να καταλάβει κεντρική θέση ισχύος εντός τους. Εκφράζεται συχνά η άποψη ότι τα δίκτυα, όπως το Ίντερνετ, είναι αυτόνομα. Ειδικότερα, στον τομέα της διακυβέρνησης ένα αποκεντρωμένο και μη ιεραρχικό δίκτυο γίνεται κατανοητό και αποδεκτό ως μια ευνοϊκή εναλλακτική λύση στις παραδοσιακές μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Οι δικτυακοί οργανισμοί θεωρούνται γενικά πολύ πιο ανοιχτοί, ευέλικτοι και χωρίς αποκλεισμούς σε σχέση με τις παραδοσιακές μορφές, όπως, π.χ., η οικογένεια ή το έθνος, όπως σημειώνουν οι Πόλε και Βέλσεν. Επιπλέον, σε αντίθεση με τις ιεραρχικές μορφές διακυβέρνησης, τα δίκτυα συνδέονται συχνά με μορφές εθελοντισμού και μη κερδοσκοπικού συνεργατισμού. Αλλά είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί εδώ ότι τα δίκτυα μπορούν επίσης να σχεδιαστούν με τρόπο που να επιτρέπει τη δυνατότητα άσκησης εξουσίας και την παρουσία ισχυρών μηχανισμών συνδεδεμένων με αυτή.
«Αποσύμπλεξη»
Είναι ξεκάθαρο και από την εμπειρία ότι τα ιντερνετικά πρότυπα και πρωτόκολλα έχουν επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται και χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο. Δηλαδή, οι τεχνικές «προδιαγραφές» του μας έκαναν να πιστεύουμε ότι ο παγκόσμιος ιστός αντιπροσωπεύει την ιδέα μιας σκόπιμα ανοιχτής και αποκεντρωμένης δομής που μπορεί να διαμορφωθεί κατά το δοκούν. Όμως δεν μπορούμε εδώ να παραβλέψουμε μια βασική αντίφαση, ήδη ορατή από το αρχικό στάδιο ανάπτυξής του. Η ίδια η πρώιμη υποδομή του Διαδικτύου ήταν έως έναν βαθμό κεντρικά σχεδιασμένη. Για παράδειγμα, το σύστημα ονομάτων τομέα (DNS) -γνωστό και ως βιβλίο διευθύνσεων του Διαδικτύου επειδή αντιστοιχίζει διευθύνσεις ιστού αναγνώσιμες από τον χρήστη σε διευθύνσεις IP αναγνώσιμες από τον υπολογιστή- το διαχειριζόταν αρχικά ένα και μόνο άτομο, ο Jon Postel, ένας Αμερικανός επιστήμονας υπολογιστών και πρωτοπόρος του Διαδικτύου. Επισήμως, αυτό το καθήκον ανατέθηκε στην Αρχή Εκχωρημένων Αριθμών Διαδικτύου (IANA), η οποία αρχικά εποπτευόταν και χρηματοδοτούνταν από το αμερικανικό Πεντάγωνο. Στην πράξη, όμως, ο Postel ήταν αυτός που εκχωρούσε διευθύνσεις σε νέους συνδρομητές και τους προσέθετε στο Διαδίκτυο. Έτσι, μ’ αυτήν την προνομιακή θέση ο Postel και η IANA ήταν σε θέση να ενεργήσουν ως θεματοφύλακες, ελέγχοντας ποιοι και πόσοι μπαίνουν στον παγκόσμιο ιστό!
Αλλά γιατί γίνεται όλη αυτή η θεωρητική συζήτηση; Διότι πράγματι βρίσκεται σήμερα σε εξέλιξη μια ελάχιστα φωτισμένη από τη δημόσια προσοχή επιχείρηση μερικής «αποσύμπλεξης» του παγκόσμιου διαδικτυακού οικοσυστήματος με πρωταγωνιστές τις ΗΠΑ και την Κίνα. Όλη η παγκόσμια υποδομή του Διαδικτύου, από υποθαλάσσια καλώδια διασυνδέσεων έως κέντρα δεδομένων και ασύρματα δίκτυα 5G, κινδυνεύει να σπάσει σε δύο συστήματα, το ένα υποστηριζόμενο και υπό την υψηλή εποπτεία των Ηνωμένων Πολιτειών, το άλλο ελεγχόμενο από την Κίνα. Αμερικανοί αναλυτές λένε ότι το Πεκίνο διαδραματίζει ενεργό ρόλο σ’ αυτή τη διαδικασία, όπως βέβαια και άλλες κυβερνήσεις και ιδιωτικοί παράγοντες παγκοσμίως. Ωστόσο, η κυβέρνηση των ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια ήταν ο κύριος μοχλός της «αποσύμπλεξης», καταφεύγοντας όλο και συχνότερα σε περιορισμούς και απαγορεύσεις στο πεδίο της τεχνολογίας: έλεγχοι εξαγωγών, αρνήσεις χορήγησης αδειών εξαγωγής τεχνολογίας, κυρώσεις, δασμοί. Υπάρχει διακομματική συναίνεση στο Κογκρέσο για την ενίσχυση των ελέγχων και του αποκλεισμού ιδιαίτερα για τις λεγόμενες στρατηγικές τεχνολογίες, όπου η κινεζική πρόοδος ή επιρροή θα μπορούσε να απειλήσει την εθνική ασφάλεια και τα οικονομικά συμφέροντα της Αμερικής.
Νέο τοπίο
Το ενδιαφέρον της κυβέρνησης των ΗΠΑ για την τεχνολογική «αποσύμπλεξη» έχει αυξηθεί δραματικά από τα μέσα της δεκαετίας του 2010. Στη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου η αυξανόμενη ισχύς του Πεκίνου και η πιο «ανησυχητική» -για την Ουάσιγκτον- συμπεριφορά του στο εσωτερικό και στο εξωτερικό ώθησαν τους Αμερικανούς υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους για την Κίνα, θεωρώντας την πρωταρχική απειλή για την αμερικανική εθνική ασφάλεια. Ταυτόχρονα, οι τεχνο-εθνικιστικές ιδέες που αντιμετωπίζουν την τεχνολογία ως αρένα διακρατικού ανταγωνισμού παρά ως ουδέτερη παγκόσμια αγορά έγιναν κυρίαρχες σε όλο τον κόσμο και τελικά επικράτησαν και στην Ουάσιγκτον, όπως γράφει Γιον Μπέιτμαν, αναλυτής της δεξαμενής σκέψης Carnegie. Σε συνδυασμό, αυτές οι δύο τάσεις παρήγαγαν έναν νέο αμερικανικό τεχνο-εθνικισμό, που επικεντρώθηκε κυρίως στην Κίνα. Αναδύθηκε κατά τη δεύτερη θητεία του Μπάρακ Ομπάμα, αποθεώθηκε από τον Ντόναλντ Τραμπ και αγκαλιάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον Πρόεδρο Μπάιντεν…
Παρά τις σαφείς προειδοποιήσεις των αναλυτών ότι η κλιμάκωση των απαγορευτικών μέτρων με στόχο τον κινεζικό κλάδο της τεχνολογίας υπό την επίκληση λόγων εθνικής ασφάλειας θα μπορούσε να γίνει μπούμεραγκ για τις ΗΠΑ, πλήττοντας οικονομικά και στρατηγικά συμφέροντά τους, οι ιθύνοντες στην Ουάσιγκτον κάθε άλλο παρά διατεθειμένοι είναι να χαλαρώσουν τη στάση τους. Η κυβέρνηση Μπάιντεν συνεχίζει σιωπηλά την εκστρατεία της για τεχνολογική «αποσύμπλεξη» σε διάφορα επίπεδα και τομείς, μ’ έναν από αυτούς να είναι και τα δίκτυα υποθαλάσσιων καλωδίων μεταφοράς δεδομένων. Όπως αποκάλυψε πρόσφατα το Reuters, το πλήρωμα του πλοίου Dependable της εταιρείας SubCom πόντισε μυστικά τον Μάρτιο ένα υποβρύχιο καλώδιο οπτικών ινών στον Ινδικό Ωκεανό σε μια επιχείρηση με την κωδική ονομασία «Big Wave». Το νέο αυτό καλώδιο θα προσφέρει υπερ-ταχύτατη διαδικτυακή σύνδεση στην ατόλη Ντιέγκο Γκαρσία, όπου υπάρχει αμερικανική ναυτική βάση, ενισχύοντας τη στρατιωτική ετοιμότητα των ΗΠΑ στον Ινδικό Ωκεανό, σε μια περιοχή όπου η Κίνα έχει επεκτείνει τη ναυτική επιρροή της την τελευταία δεκαετία. Η SubCom φέρεται, επίσης, ότι έχει συνάψει εμπιστευτικό συμβόλαιο με τον τεχνολογικό γίγαντα της Google για την κατασκευή του μεγαλύτερου ιδιωτικού υποθαλάσσιου δικτύου καλωδίων οπτικών ινών.
Περισσότερα υποθαλάσσια καλώδια και κέντρα δεδομένων στα χέρια αμερικανικών εταιρειών, όπως η Google και η SubCom, μια εταιρεία με απαρχές στον Ψυχρό Πόλεμο που έχει αναχθεί σε παράγοντα-κλειδί στον τεχνολογικό πόλεμο ΗΠΑ-Κίνας, είναι μια νίκη για την Ουάσιγκτον, όπως σχολιάζει στο Reuters η Κίλι Γουίκερ, διευθύντρια του Προγράμματος Καινοτομίας Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Wilson Center, μια δεξαμενή σκέψης με έδρα την Ουάσιγκτον. Είναι ξεκάθαρα «νίκη» αφού επιδιώκει να κρατήσει τις κινεζικές εταιρείες μακριά από τη διαδικτυακή υποδομή, στην οποία θα στηριχθούν η παγκόσμια οικονομία και η στρατιωτική ισχύς τις επόμενες δεκαετίες.
Το σταυροδρόμι
Ως εκ τούτου, το πάλαι ποτέ όραμα του «παγκόσμιου χωριού» φαντάζει πια... αρχαιότητα. Ο αγώνας για τεχνολογική υπεροχή, όπως σημειώνουν οι αναλυτές Πόλε και Βέλσεν, πηγαίνει πολύ πιο πέρα από τις παραδοσιακές μορφές γεωπολιτικού ανταγωνισμού και δεν ανταποκρίνεται στις εύληπτες αφηγήσεις περί σύγκρουσης φιλελευθερισμού και αυταρχισμού.
Οι δυτικές δημοκρατικές κυβερνήσεις και οι εταιρείες με έδρα τις δυτικές δημοκρατικές χώρες καταβάλλουν, επίσης, προσπάθειες να δημιουργήσουν και να ελέγξουν κεντρικές θέσεις εξουσίας στις υποδομές του Διαδικτύου ή του Διαδικτύου συνολικά. Σε αυτό το επίπεδο, οι στόχοι τους δεν διαφέρουν πολύ από εκείνους των αυταρχικών κυβερνήσεων. Ουσιαστικά, επιδιώκοντας να θεσμοθετήσουν την εξουσία τους πάνω και μέσα στα δίκτυα, οι φιλελεύθεροι παράγοντες συμβάλλουν άθελά τους στη δημιουργία κεντρικών δομών του Διαδικτύου που είναι ιδιαίτερα κατάλληλες για τις ανάγκες των αυταρχικών κυβερνήσεων. Εν ολίγοις, οι δρομολογημένες εξελίξεις οδηγούν σε μια παγκόσμια ψηφιακή τάξη που είναι ταυτόχρονα πιο συγκεντρωτική και πιο αυταρχική από ποτέ άλλοτε.
Βρισκόμαστε, λοιπόν, σ’ ένα σταυροδρόμι. «Το αν η τάση προς μια πιο αυταρχική παγκόσμια ψηφιακή τάξη θα συνεχιστεί ή ακόμη και θα ενταθεί, δεν μπορεί να προβλεφθεί. Το Διαδίκτυο, όπως το γνωρίζαμε τις τελευταίες δεκαετίες, ήταν πάντα μια “πιθανοτική” οντότητα, δηλαδή διαμορφωνόταν από τις αποφάσεις εκείνων που το ανέπτυσσαν, το χρησιμοποιούσαν, το ρύθμιζαν και το διοικούσαν. Οι υποστηρικτές του φιλελεύθερου, ανοιχτού Διαδικτύου θα πρέπει τώρα να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή σε ενέργειές τους που μπορεί να οδηγήσουν σε μια αναδιαμόρφωση του παγκόσμιου ιστού. Και να λάβουν σοβαρά υπ’ όψιν τους ότι οι προσπάθειές τους να συγκεντρώσουν την εξουσία πάνω και μέσα στα υποδίκτυα μπορεί να λύσουν τα χέρια εκείνων που επιθυμούν να εξαλείψουν ό,τι έχει απομείνει από τη φιλελεύθερη παγκόσμια ψηφιακή τάξη»...
