Στο βιβλίο «Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας», του 2016, ο Τιμ Μάρσαλ γράφει ότι η επόμενη μεγάλη σύγκρουση στην αφρικανική ήπειρο είναι πάρα πολύ πιθανόν να γίνει για το νερό - και όχι οποιοδήποτε νερό, αλλά αυτό του Νείλου.
Η συγκεκριμένη σύγκρουση, εάν συμβεί, θα είναι μεγάλη όχι μόνο για τα αφρικανικά δεδομένα, αλλά για τα παγκόσμια. Και θα φέρει αντιμέτωπες, δι' αντιπροσώπων ως συνήθως, τις ΗΠΑ και την Κίνα. Οι δε αντιπρόσωποι θα είναι η Αίγυπτος και η Αιθιοπία αντίστοιχα. Γιατί να τσακωθούν η Αίγυπτος με την Αιθιοπία για τον Νείλο, όμως, και εξάλλου ο Νείλος δεν είναι της Αιγύπτου, αυτό δεν μαθαίναμε στα σχολεία; Ο Νείλος, ο μεγαλύτερος ποταμός του πλανήτη, αρχικά δεν είναι κανενός και κατά δεύτερον διασχίζει δέκα χώρες. Είναι, στην πραγματικότητα, δύο ποτάμια, ο Λευκός και ο Μπλε. Ο πρώτος πηγάζει από τα βάθη της ηπείρου, στο Μπουρούντι, και ο δεύτερος στην Αιθιοπία, πρωτού ενωθούν κοντά στο Χαρτούμ του Σουδάν και καταλήξουν στην Αίγυπτο. Το 70% των υδάτων του ενωμένου Νείλου προέρχονται από τον Μπλε.
Ο Νείλος μπορεί να μην ανήκει στην Αίγυπτο, η Αίγυπτος, όμως «ανήκει» στον Νείλο. Περίπου το 90% του πληθυσμού της ζει κοντά στις όχθες του μεγάλου ποταμού που στα αρχαία χρόνια λατρευόταν ως θεός. Είναι μια αχανής χώρα, αλλά και η πιο πυκνοκατοικημένη του πλανήτη, καθώς πέρα από τις όχθες του Νείλου δεν υπάρχει απολύτως τίποτε.
Οταν, λοιπόν το 2011, η Αιθιοπία ανακοίνωσε την κατασκευή του Μεγάλου Φράγματος της Αναγέννησης κοντά στις πηγές του Μπλε Νείλου, ήταν απόλυτα φυσικό οι περίπου 100 εκατομμύρια κάτοικοι της Αιγύπτου να αρχίσουν να μην αισθάνονται πολύ καλά. Για την ακρίβεια, αισθάνθηκαν τόσο άσχημα που στα υψηλά κλιμάκια της αιγυπτιακής κυβέρνησης ακούστηκε ευθέως η πρόταση ότι το φράγμα θα έπρεπε να βομβαρδιστεί πριν καν ξεκινήσουν τα έργα της κατασκευής του.
Δώδεκα χρόνια και δεκάδες αποτυχημένες απόπειρες συνεννόησης αργότερα, η Αιθιοπία και η Αίγυπτος υποτίθεται ότι κάτι κατάφεραν πριν από λίγες ημέρες. Ο Αιγύπτιος Πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ και ο πρωθυπουργός της Αιθιοπίας Αμπιί Αχμέντ συνυπέγραψαν κοινό ανακοινωθέν (το οποίο συνέταξε όμως η κυβέρνηση της Αιθιοπίας), σύμφωνα με το οποίο θα ολοκληρώσουν τους επόμενους τέσσερις μήνες (μπλα, μπλα) συνομιλίες και διαπραγματεύσεις (μπλα, μπλα), προκειμένου να έλθουν σε κάποια συμφωνία για τους όρους λειτουργίας του φράγματος. Πολλά λόγια για να πουν περίπου το τίποτε, το οποίο τίποτε είναι λίγο καλύτερο βέβαια από το να βομβαρδίζουν ο ένας τον άλλον.
Στις συνομιλίες για το φράγμα, το οποίο η Αίγυπτος έχει περιγράψει επίσημα ως «υπαρξιακό κίνδυνο» για την ίδια, συμμετείχε και το Σουδάν, το οποίο έχει τα δικά του προβλήματα, με τον εμφύλιο πόλεμο να το κατασπαράσσει. Το φράγμα, προϋπολογισμού έως τώρα 4,6 δισεκατομμυρίων δολαρίων, βρίσκεται μόλις 10 χιλιόμετρα από τα σύνορα της Αιθιοπίας με το Σουδάν, συνεπώς τα όσα συμβαίνουν στο δεύτερο αφορούν άμεσα τους Αιθίοπες.
Για όποιον αναρωτιέται πού βρήκε η Αιθιοπία 4,6 δισεκατομμύρια δολάρια για να φτιάξει φράγμα, η απάντηση είναι προφανής: Πολλά από αυτά τους τα έδωσαν οι Κινέζοι, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς προβαίνουν τα τελευταία χρόνια σε καλπάζοντα οικονομικό επεκτατισμό στη μαύρη ήπειρο.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες, από την άλλη, είναι παραδοσιακός και στενός σύμμαχος της Αιγύπτου και την τροφοδοτούν σταθερά με όπλα, ενώ προσπαθούν να κάνουν και τον μεσάζοντα ανάμεσα στις δύο χώρες για την επίλυση των διαφορών τους. Το κοινό ανακοινωθέν των δύο χωρών θα μπορούσε να είναι μια κάποια πρόοδος, εάν ικανοποιούσε έστω και ελάχιστα τις απαιτήσεις των δύο πλευρών.
Στην πραγματικότητα όμως, δείχνει ακριβώς ότι το χάος που τις χωρίζει είναι απύθμενο: Η Αίγυπτος θέλει μια συμφωνία δεσμευτικού χαρακτήρα (αυτό δεν προβλέπεται), ενώ η Αιθιοπία θέλει μια συμφωνία υπό την αιγίδα της Ένωσης Αφρικανικών Κρατών (επίσης δεν προβλέπεται). Στην ουσία, οι δύο χώρες -και η ευρύτερη περιοχή μαζί τους- κέρδισαν άλλους τέσσερις μήνες ειρήνης, κατά τους οποίους θα προσποιούνται ξανά ότι διαπραγματεύονται.
Ο βασικός λόγος για τον οποίον είναι απίθανο να τα βρουν ποτέ είναι ότι τα συμφέροντά τους δεν είναι απλώς διαφορετικά, αλλά ευθέως αντικρουόμενα. Και στη μέση ο Νείλος.
Δύο κόσμοι, ένας ποταμός
Για την Αίγυπτο η ζωτική σημασία του Νείλου είναι προφανής. Χωρίς τα νερά του, η χώρα πολύ απλά θα πάψει να υπάρχει κι αυτό δεν είναι καθόλου υπερβολή. Δεν έχει καμία άλλη πηγή φρέσκου νερού και τα μοναδικά εδάφη της που ειναι καλλιεργήσιμα είναι αυτά που βρέχει ο ποταμός. Ήδη, ακόμη και έτσι, η χώρα δυσκολεύεται να ταΐσει καθημερινά τους 100 εκατομμύρια ανθρώπους της, πολλοί από τους οποίους ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας.
Για την Αιθιοπία επίσης ο Νείλος είναι ζωτικής σημασίας, αλλά για εντελώς διαφορετικούς λόγους. Το φράγμα θα δώσει στη χώρα ενέργεια που δεν έχει, θα βοηθήσει τα 120 εκατομμύρια που ζουν σε αυτήν να αναβαθμιστούν οικονομικά, θα προσφέρει νέα πνοή σε μια χώρα που επίσης υποφέρει από ακραία φτώχεια.
Ο μεγάλος φόβος της Αιγύπτου είναι ότι η Αιθιοπία θα μειώσει τις ροές νερού προς τις εκβολές του ποταμού, φόβος καθόλου αστήρικτος, καθώς με το φράγμα έχει πλέον τη δυνατότητα να το κάνει. Όσο η κλιματική αλλαγή επιταχύνεται και οι συνέπειές της γίνονται όλο και πιο φανερές παντού στον πλανήτη, τόσο αυξάνονται και οι φόβοι των Αιτυπτίων ότι θα μείνουν χωρίς το βασικό για την επιβίωσή τους, το νερό.
Η κατασκευή και η διαχείριση του φράγματος, όμως, δεν είναι μόνο ζήτημα διαχείρισης ζωτικών πόρων. Τόσο για την Αίγυπτο όσο και για τη Αιθιοπία το φράγμα αντιπροσωπεύει πολύ περισσότερα πράγματα· τη θέση τους στην περιοχή, την ασφάλειά τους, την εθνική τους υπόσταση και ταυτότητα.
Προκειμένου να επιβιώσει σε έναν κόσμο στον οποίον δεν ελέγχει πλέον η ίδια τα νερά του Νείλου, η Αίγυπτος θα αναγκαστεί να επαναπροσδιορίσει πλήρως την εθνική, πολιτιστική και πολιτισμική της ταυτότητα, η οποία επί χιλιετίες ήταν επικεντρωμένη στον Νείλο. Το Κάιρο το ήξερε αυτό από τη στιγμή που έπεσαν τα πρώτα τσιμέντα στο φράγμα, το 2011, και αμέσως έθεσε θέμα εθνικής ασφαλείας. Το 2013, όταν οι Αιθίοπες δημιούργησαν τεχνητή παράκαμψη για τα νερά του ποταμού, η Αίγυπτος πήγε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Αυτό, όπως κάνει πάντα, τους άκουσε προσεκτικά.
Για την Αιθιοπία επίσης το ζήτημα είναι πολύ πέρα από τα προφανή. Ναι, το φράγμα θα δώσει ηλεκτρισμό και άρα θα παράξει χρήματα, αλλά, κάτω από αυτό, διακυβεύεται κάτι πολύ πιο σημαντικό: Η ενότητα της χώρας, η ίδια της η ύπαρξη. Η Αντίς Αμπέμπα διαφημίζει το φράγμα ως σύμβολο κυριαρχίας ανάλογο της νίκης της Αιθιοπίας εναντίον των Ιταλών στη μάχη της Άντβα, το 1896. Το φράγμα είναι μια ακόμη εθνική νίκη, αυτήν τη φορά όχι εναντίον κάποιου εξωτερικού εχθρού, αλλά ενός εσωτερικού και πολύ πιο επικίνδυνου, της φτώχειας.
Εως τώρα οι Αιθίοπες θεωρούσαν τον Νείλο αναγκαίο κακό: Ήταν το ποτάμι που έκλεβε τον φυσικό πλούτο της χώρας και τον μετέφερε στην Αίγυπτο. Τώρα θα γίνει η κινητήριος δύναμη για την ανάπτυξη που τόσο πολύ χρειαζόταν. Η πολιτικά και κοινωνικά διχασμένη χώρα ενώνεται τώρα κάτω από τη σημαία μιας νέας «αιθιοποίησης», με το φράγμα στο κέντρο της.
Καθώς διεκδικεί ηγετικό ρόλο σε μια ήπειρο στην οποία τα πάντα αλλάζουν, η Αιθιοπία απειλεί, πέρα από την Αίγυπτο, να βάλει και κάτι άλλο στη γωνία: τον αραβικό κόσμο. Η διαμάχη έχει ξεφύγει από τα εθνικά σύνορα των δύο χωρών και έχει αναχθεί σε σύμβολο της σύγκρουσης ανάμεσα στη μαύρη και την αραβική Αφρική.
Για τη μαύρη Αφρική ο Νείλος είναι το μέσον προς μια «πράσινη» μετάβαση, αυτή που θα σώσει την ήπειρο από την οικολογική καταστροφή. Η Αίγυπτος, από την άλλη, βλέπει το ποτάμι σαν τροφοδότη του αραβικού τμήματος της ηπείρου. Η «αραβοποίηση» και η «αφρικανοποίηση» του Νείλου, δεν είναι παρά ένα ακόμη σύμπτωμα της διάστασης ανάμεσα στους δύο αυτούς κόσμους.
Το φράγμα, παραδόξως για τα αφρικανικά δεδομένα, κατασκευάστηκε εντός του αρχικού χρονοδιαγράμματος. Η Αντίς Αμπέμπα ήθελε να είναι γεμάτο και πλήρως λειτουργικό το 2023 και ήδη έχει ξεκινήσει η διαδικασία της συσσώρευσης υδάτων στην κολοσσιαία δεξαμενή του. Οι Αιθίοπες προσδοκούν, μέσω της ενέργειας που θα παράξει το φράγμα, να ηλεκτροδοτήσουν το 50% των σπιτιών της χώρας, τα οποία ώς τώρα δεν έχουν καν ρεύμα.
Πέρα από την επένδυση που έχει γίνει στο ίδιο το φράγμα, η κυβέρνηση έχει δώσει κίνητρα στους Αιθίοπες προκειμένου να εξοπλίσουν τα σπίτια και τις επιχειρήσεις τους με τις κατάλληλες υποδομές για τον πολυαναμενόμενο ηλεκτρισμό. Μια αναστολή ή έστω καθυστέρηση στη λειτουργία του θα προκαλούσε ταραχές κατ’ ελάχιστον, επανάσταση στη χειρότερη περίπτωση στη χώρα.
Στην Αίγυπτο, αυτοί που ανησυχούν περισσότεροι είναι οι αγρότες, οι οποίοι ήδη αντιμετωπίζουν -λόγω της κλιματικής αλλαγής, αλλά και της πολύ κακής συντήρησης των υποδομών- έλλειψη νερού και αρχίζουν σταδιακά να εγκαταλείπουν τις παραδοσιακές υδρόβιες καλλιέργειες, όπως το ρύζι. Ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ έχει προβλέψει ότι η μέση θερμοκρασία σε πολλά τμήματα της Αιγύπτου αναμένεται να ανέβει έως και κατά 3,6 βαθμούς Κελσίου μέχρι το τέλος του αιώνα. Οι ποσότητες νερού που θα απαιτούνται υπό αυτές τις συνθήκες για να μπορέσει κάποιος να καλλιεργήσει οτιδήποτε στη χώρα, θα είναι αδιανόητα τεράστιες. Και όσο συμβαίνουν όλα αυτά, ο πληθυσμός της χώρας αυξάνεται κατά περίπου 2 εκατομμύρια ανθρώπους τον χρόνο. Το φάντασμα που βλέπουν οι Αιγύπτιοι να πλανάται πίσω από τα νερά του Νείλου που εξατμίζονται είναι αυτό της πείνας. Ήδη οι αυστηροί περιορισμοί στις καλλιέργειες και τη χρήση νερού απειλούν τη χώρα με αποσταθεροποίηση. Για το Κάιρο, είναι εύκολο και βολικό να ρίχνει τις ευθύνες στο φράγμα, όμως πλησιάζει η στιγμή που ο πληθυσμός θα απαιτήσει από τους κυβερνώντες του «να κάνουν κάτι» γι’ αυτό.
Ο Ντόναλντ Τραμπ, που κάποτε είχε αποκαλέσει τον Αιγύπτιο ομόλογό του Φατάχ-αλ-Σασί «ο αγαπημένος μου δικτάτορας», είχε προσπαθήσει κάπως εριστικά να πάρει το μέρος της Αιγύπτου, αποσύροντας 264 εκατομμύρια δολάρια σε οικονομική βοήθεια που επρόκειτο να δοθεί στην Αιθιοπία. Μόνο που η επιρροή της Ουάσιγκτον στης Αντίς Αμπέμπα είναι ελάχιστη, οι Αιθίοπες έχουν άλλους συμμάχους, εξίσου γαλαντόμους, αν όχι περισσότερο.
Οι δύο χώρες είναι παγιδευμένες σε ένα παιχνίδι στο οποίο καμία δεν μπορεί να υποχωρήσει. Κι αν μέχρι τώρα η διαμάχη εξαντλείται σε εθνικιστική ρητορική και απειλές εκατέρωθεν, το κρίσιμο «ματς» θα παιχτεί μετά από την επόμενη ξηρασία. Η οποία πιθανώς θα έρθει πολύ σύντομα και θα αφήσει εκατομμύρια ανθρώπους στην περιοχή χωρίς νερό. Και χωρίς τίποτε να χάσουν.
