Τα πρόσφατα εκλογικά αποτελέσματα στην Τουρκία, κατά την αναμέτρηση του περασμένου Μαΐου, προκάλεσαν έκπληξη σε πολλούς. Δεν ήταν λίγες οι εταιρείες δημοσκοπήσεων που προέβλεπαν ως μεγάλο νικητή τον κεντροαριστερό υποψήφιο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου. Το ίδιο συνέβη και με διάφορους πολιτικούς και ψηφοφόρους της αντιπολίτευσης, οι οποίοι πίστευαν πραγματικά ότι θα πετύχαιναν την πολυπόθητη αλλαγή. Τα αποτελέσματα, ωστόσο, δεν ήταν τα αναμενόμενα. Ακόμα και η πτώση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κατά 3 ποσοστιαίες μονάδες στον πρώτο γύρο δεν στάθηκε αρκετή για να ανατραπεί το τελικό αποτέλεσμα, το οποίο διαμορφώθηκε ως εξής: ο συνασπισμός του Ερντογάν απέσπασε 52,18% και 323 από τους 600 βουλευτές, ο συνασπισμός του Κιλιτσντάρογλου 47,82% με 212 βουλευτές, ενώ ο ακροδεξιός συνασπισμός του Σινάν Ογάν έλαβε 5,2% των ψήφων.
Αν έδειξαν κάτι οι πρόσφατες εκλογές στην Τουρκία, αυτό είναι η επικράτηση του ερντογανισμού, ενός καθεστώτος που, πάνω απ’ όλα, έχει ως επιστέγασμα της πολιτικής του την κυριαρχία του αυθαίρετου και του απρόβλεπτου τόσο στον οικονομικό όσο και στον πολιτικό τομέα· ενός καθεστώτος που διακατέχεται από, αλλά και επιστρατεύει έντονα ισλαμικά, αυταρχικά και εθνικιστικά στοιχεία. Ταυτόχρονα δε, έδειξε την απίστευτη ανθεκτικότητα και τον βαθμό εσωτερίκευσης και εμπέδωσης του αυταρχικού νεοφιλελεύθερου μοντέλου και του έντονου λαϊκισμού που επικρατεί στη χώρα, όπως και αλλού στον κόσμο, τα τελευταία είκοσι χρόνια της διακυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) (1).
Εύκολα θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος πως το νέο πολιτικό σκηνικό, όπως διαμορφώθηκε μετά τις εκλογές, είναι πιο ποικιλόμορφο και πολυφωνικό. Αυτό σίγουρα ισχύει, αφού για πρώτη φορά εκπροσωπούνται 16 κόμματα στην τουρκική Εθνοσυνέλευση (2). Ωστόσο, μια προσεκτική ματιά αποκαλύπτει ότι το στοιχείο που χαρακτηρίζει τα περισσότερα κόμματα είναι ο εθνικισμός. Η πλήρης επικράτηση εθνικιστικών, ακροδεξιών και συντηρητικών δυνάμεων εντοπίζεται οριζόντια σχεδόν σε όλο το πολιτικό φάσμα.
Το αυξανόμενο κλίμα λαϊκισμού και αυταρχισμού παγκοσμίως
Σίγουρα ο εθνικισμός στην Τουρκία δεν είναι κάτι νέο. Από την ίδρυση του τουρκικού κράτους, το 1923, αποτέλεσε έναν από τους κύριους πυλώνες του, καθώς υπήρξε μία από τις βασικές κεμαλικές αρχές. Αυτό που διαφοροποιεί, ωστόσο, την παρούσα κατάσταση είναι το γεγονός ότι η τωρινή εκδοχή του εθνικισμού είναι ιδιαίτερα στρατευμένη. Η δυναμική και ηγεμονική παρουσία του εθνικισμού εντός της τουρκικής Βουλής, εκτός του ότι αναδεικνύει μια γενικότερη τάση μέσα στην κοινωνία και στην πολιτεία, θα πρέπει να μας θέσει σε ιδιαίτερη εγρήγορση, καθώς δίνεται στα εθνικιστικά και ακροδεξιά στοιχεία μια άνευ προηγουμένου πρόσβαση στο νομοθετικό σώμα της χώρας, το οποίο θα καθορίσει το μέλλον της και, κατ’ επέκταση, ενδεχομένως να ορίσει και την εξωτερική της πολιτική. Φυσικά, η Τουρκία δεν συνιστά κάποια ιδιαιτερότητα, αλλά ακόμα μία περίπτωση παγκοσμίως όπου το αυξανόμενο κλίμα λαϊκισμού και αυταρχισμού αποτελεί τον κανόνα, παρά την εξαίρεση.
Λαμβάνοντας υπόψη τις παγκόσμιες εξελίξεις και τις δυναμικές που δημιούργησαν ο άκρατος καπιταλισμός και η παγκόσμια οικονομική κρίση στα τέλη της δεκαετίας του 2000, αλλά και την εμφάνιση αυταρχικών καθεστώτων ανά τον κόσμο, δεν θα έπρεπε να αποτελεί έκπληξη η εξίσου αυταρχική στροφή και η επικράτηση του εθνικισμού στις πρόσφατες τουρκικές εκλογές, καθώς αποτυπώνουν τη συντηρητικοποίηση, ακόμα και τον εκφασισμό, της τουρκικής κοινωνίας ‒ μια παγκόσμια τάση που παρατηρείται και αλλού, από τη Βραζιλία και την Αμερική έως την Ιταλία και την Ουγγαρία. Το ίδιο αποτυπώνεται άλλωστε και στις πρόσφατες ελληνικές εκλογές, όπου εκλέχθηκαν στη Βουλή τέσσερα ακροδεξιά κόμματα (δύο τρίτα των βουλευτών).
Οπως διαμορφώθηκαν τα αποτελέσματα των εκλογών, τα δύο τρίτα των βουλευτών ανήκουν σε δεξιά και ακροδεξιά κόμματα. Από τη μία, το MHP, ήδη από το 2015, και επίσημα από το 2016, αποτελεί ανοιχτά τον ισχυρότερο σύμμαχο του κυβερνώντος ΑΚΡ, μέσω του οποίου μάλιστα κατάφερε να βρει πρόσβαση και να προωθήσει την ευρασιατική του ατζέντα και να συμβάλει στη στρατιωτικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, όπως, για παράδειγμα, συνέβη με την επαναφορά του δόγματος της «Γαλάζιας Πατρίδας». Τη Λαϊκή Συμμαχία (Cumhur Ittifakı), όπως ονομάζεται, συμπληρώνουν ακόμα δύο δεξιά εθνικιστικά κόμματα: το ισλαμοεθνικιστικό Κόμμα της Μεγάλης Ενότητας (Buyuk Birlik Partisi) και το Κόμμα της Νέας Ευημερίας (Yeniden Refah Partisi), συνεχιστής του Κόμματος της Ευημερίας (Refah Partisi), που απαγορεύτηκε το 1998 και ασπάζεται τις αρχές του «Εθνικού Οράματος» του Νετζμεντίν Ερμπακάν, πατέρα, άλλωστε, του ιδρυτή του Φατίχ Ερμπακάν. Σ’ αυτά θα πρέπει να προστεθεί και το ακραίο σουνιτικό, κουρδικό, ισλαμικό κόμμα HUDA PAR, που κινείται στις παραδόσεις της τουρκικής Χεζμπολάχ, το οποίο κατάφερε να εκλέξει τέσσερις βουλευτές στην Εθνοσυνέλευση. Μην ξεχνάμε ότι Τούρκοι εθνικιστές, όπως ο Σινάν Ογάν, βλέπουν τον κουρδικό ισλαμισμό του κόμματος ως το αντίθετο της τουρκοϊσλαμικής σύνθεσης που πρεσβεύουν. Ο ίδιος ο Ογάν, μάλιστα, το εξομοίωσε με τον κουρδικό εθνικισμό του Δημοκρατικού Κόμματος των Λαών (HDP).
Στον κύριο αντιπολιτευτικό χώρο, αυτόν της Εθνικής Συμμαχίας (Millet Ιttifakı), εκτός από το Καλό Κόμμα (Ιyi Parti) της Μεράλ Άκσενερ, το οποίο ανήκει στον παραδοσιακό ακροδεξιό χώρο και ιδρύθηκε μετά την αποχώρηση της ιδρύτριάς του από το ΜΗΡ (η ίδια η Άκσενερ είναι γνωστή για τις ακροδεξιές της θέσεις και πράξεις ήδη από τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, μία από τις σκοτεινότερες περιόδους της αντικουρδικής καταπίεσης, όταν υπήρξε υπουργός Εσωτερικών), εντοπίζουμε το Κόμμα της Ευτυχίας (Saadet Partisi). Κι αυτό προέρχεται από το Κόμμα της Ευημερίας, όπως και το ΑΚΡ άλλωστε, και αποτελεί τη συντηρητική πτέρυγα του τότε κόμματος, ενώ το αντιερντογανικό μπλοκ υποστηρίζεται από τους πρώην συνεργάτες του Ερντογάν και ηγετικά μέλη του ΑΚΡ, τον Αχμέτ Νταβούτογλου (Κόμμα του Μέλλοντος, Gelecek Partisi) και τον Αλί Μπαμπατζάν (Κόμμα της Δημοκρατίας και Προόδου, DEVA). Τέλος, τη συμμαχία συμπληρώνει το Δημοκρατικό Κόμμα (Demokrat Parti), το οποίο αυτοπροσδιορίζεται ως κεντροδεξιό, φιλελεύθερο, αλλά από τις εκλογές του 2018 και μετά η υποστήριξη που προσέφερε στην Άκσενερ το μετέτρεψε, σύμφωνα με την ίδια, σε «αδελφό» κόμμα (3).
Ο πρώην αρχηγός των Γκρίζων Λύκων
Παράλληλα, όμως, τα τελευταία χρόνια άρχισε να διαμορφώνεται ακόμα μία τάση, ένας άλλος πόλος, ξεκάθαρα πιο συντηρητικός, ξενοφοβικός και βαθύτατα ρατσιστικός και εθνικιστικός. Η Συμμαχία ΑΤΑ (που σημαίνει «πρόγονος»), υπό την ηγεσία του Σ. Ογάν, έμελλε να παίξει τον καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του τελικού αποτελέσματος. Ο Ογάν, γνωστός για τις ακροδεξιές, αντικουρδικές και σοβινιστικές του θέσεις, προερχόμενος και ο ίδιος, όπως και η Μ. Άκσενερ, από το ΜΗΡ, υποστηρίχθηκε από έναν συνασπισμό μικρών υπερεθνικιστικών κομμάτων. Ο ίδιος υπήρξε συνεργάτης του πρώην αρχηγού των Γκρίζων Λύκων, της ακροδεξιάς νεολαίας του ΜΗΡ, Νιχάτ Τσετίνκαγια, ενεπλάκη με την πολιτική τη δεκαετία του 2000 και επελέγη αρχικά ως σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής και αργότερα, το 2011, έγινε μέλος του Κοινοβουλίου με το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης. Αποχώρησε από το ΜΗΡ μαζί με άλλα στελέχη μετά τις εκλογές του 2018, όταν το κόμμα συνασπίστηκε με το AKP επειδή θεώρησε πως έχασε την ταυτότητά του.
Δικαιολογημένα ίσως, τα φώτα της δημοσιότητας έπεσαν πάνω στον Ογάν. Ωστόσο, αυτό που ίσως δεν αναφέρεται αρκετά ή δεν του δίνεται η απαραίτητη σημασία και προσοχή είναι ότι ο ρόλος που θα διαδραμάτιζε ο ακροδεξιός εθνικισμός στο νέο πολιτικό σκηνικό της Τουρκίας ήταν, κατά κάποιον τρόπο, προδιαγεγραμμένος ανεξαρτήτως του νικητή των εκλογών.
Ηδη από τις 24 Μαΐου, μετά, δηλαδή, τον πρώτο γύρο των εκλογών, ένα μικρό, αλλά εξίσου σημαντικό κόμμα της συμμαχίας, το Κόμμα της Νίκης (Zafer Partisi), με επικεφαλής τον Ουμίτ Οζντάγ, πρόσφερε την υποστήριξή του στον Κιλιτσντάρογλου, με την προϋπόθεση ο τελευταίος να υιοθετήσει διαφορετική στάση όσον αφορά τους πρόσφυγες και τους Κούρδους, όπως και έπραξε. Ο Ο. Οζντάγ δεν είναι κάποιος άγνωστος στην πολιτική σκηνή της Τουρκίας, πόσο μάλλον στους ακροδεξιούς κύκλους. Τουναντίον, είναι κυριολεκτικά και μεταφορικά παιδί της Ακροδεξιάς, αφού ο πατέρας του Μουζαφέρ Οζντάγ ήταν ένας από τους ιδρυτές του ΜΗΡ, μαζί με τον ιστορικό ηγέτη του Άλπαρσλαν Τουρκές ή, αλλιώς, Basbug, ηγέτης, καπετάνιος της Ακροδεξιάς.
Στο στόχαστρο οι πρόσφυγες
Μια γρήγορη ματιά σε κάποιες από τις δηλώσεις ή στο μανιφέστο του αποκαλύπτει μία από τις περισσότερο σκληροπυρηνικές στάσεις μεταξύ των τουρκικών κομμάτων. Το κύριο θέμα της πολιτικής του ατζέντας αποτέλεσαν, όπως αναφέρθηκε ήδη, οι πρόσφυγες. Σε μία από τις δηλώσεις του ανέφερε ότι οι δυνάμεις του ιμπεριαλισμού χρησιμοποίησαν τους πρόσφυγες ως μέσο για να επιτεθούν στην Τουρκία, όπως είχαν χρησιμοποιήσει έναν αιώνα πριν τον ελληνικό στρατό, κάνοντας αναφορά στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922, ενώ κατηγόρησε τους πρόσφυγες πως παίρνουν τις δουλειές Τούρκων πολιτών και πως εξαιτίας τους ανέβηκαν οι τιμές των προϊόντων. Μάλιστα, δεσμεύτηκε να υλοποιήσει το σχέδιο με το όνομα «Κάστρο της Ανατολής», ώστε να εμποδίσει την είσοδο νέων προσφύγων που ζητούν άσυλο. Μέσω του προσφυγικού αποφάσισε να χτυπήσει το ΑΚΡ, το οποίο κατηγόρησε πως «έβαλε μια δημογραφική βόμβα» στη χώρα, αλλά και το CHP, για το οποίο ισχυρίστηκε πως θέλει να «μετατρέψει το κράτος σε φιλανθρωπικό ίδρυμα». Φυσικά, το προσφυγικό δεν αποτέλεσε μονοπώλιο του Κόμματος της Νίκης, αλλά ο Οζντάγ ήταν ο μόνος που κατηγόρησε ζωντανά από τηλεοράσεως τους πρόσφυγες πως κλέβουν, λεηλατούν και εκμεταλλεύονται το τουρκικό κράτος και τους πολίτες του (4).
Οπως παρατήρησε πολύ εύστοχα ο Νίκος Μούδουρος, αν και οι δημοσκοπήσεις δεν έπεσαν έξω όσον αφορά την πρόβλεψη των δύο εκλογικών γύρων, αυτό που διέψευσε πανηγυρικά πολλές εταιρείες δημοσκοπήσεων ήταν η ποσοστιαία διαφορά μεταξύ πρώτου και δεύτερου (Ερντογάν-Κιλιτσντάρογλου), το ποσοστό που κέρδισε ο τρίτος προεδρικός υποψήφιος (Σ. Ογάν), αλλά και συνολικά το αποτέλεσμα των βουλευτικών εκλογών, γεγονός που αποτέλεσε τον κύριο λόγο που εξανάγκασε τον Κιλιτσντάρογλου να «καταστρέψει» ό,τι έχτισε τον προηγούμενο χρόνο. Δηλαδή, το ανανεωμένο κύμα εθνικισμού, το οποίο δεν χαρακτηρίζεται από την παραδοσιακή ομοιογένεια, δεν εκφράζεται περιστασιακά, αλλά μετατρέπεται σταδιακά σε στάση ζωής απέναντι στα βασικά διλήμματα της δύσκολης καθημερινότητας (5).
Υποχώρηση των προοδευτικών αξιών
Αποτελεί πραγματικότητα ότι αριστερές ή σοσιαλδημοκρατικές αξίες θα αντιπροσωπεύονται από δω και στο εξής ακόμα λιγότερο στην τουρκική Βουλή. Πράγματι, το κίνητρο πίσω από αυτή τη στροφή του Κιλιτσντάρογλου αυτό ακριβώς καταδεικνύει. Αν και οι απόψεις της Άκσενερ δεν ήταν άγνωστες στο ζήτημα των προσφύγων, η υιοθέτηση μιας αντιπροσφυγικής ρητορικής, σε σημείο ανοιχτής ρατσιστικής επίθεσης, από τον Κιλιτσντάρογλου, ο οποίος βρέθηκε να υπόσχεται πως θα απελάσει όλους τους πρόσφυγες (sıgınmacılar) και παράνομους (kacaklar) εντός ενός έτους, ήταν κάτι νέο. Μάλιστα, έφτασε σε σημείο να εφιστά την προσοχή του λαού στους μετανάστες και στους πρόσφυγες που «απειλούν την επιβίωση του έθνους», ενώ επανέφερε το παραδοσιακό εθνικιστικό κλισέ περί των «συνόρων που αποτελούν την τιμή και την αξιοπρέπεια» του έθνους. Ταυτόχρονα δε, επιχείρησε να αντιπαλέψει την πολιτική και το πρόγραμμα του ΑΚΡ περί «Νέας» Τουρκίας, αλλά και να οικειοποιηθεί το αφήγημα του «Αιώνα της Τουρκίας», στοιχεία που αποτελούν τον κυρίαρχο λόγο τού πολιτικού προγράμματος του ΑΚΡ, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να αποσπάσει τους αναποφάσιστους και την ακροδεξιά ψήφο.
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, ο Τούρκος Πρόεδρος παρουσιάζεται πλέον ως ο βασικός ενοποιητικός παράγοντας των ρευμάτων του ισλαμισμού, του εθνικισμού και του συντηρητισμού, όπως άλλωστε επιχειρεί να κάνει εναντίον όλων των μειονοτικών ομάδων, όπως οι Κούρδοι, αλλά και γενικότερα έναντι όλων των διαφωνούντων. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι, αν παρατηρήσει κάποιος την πολιτική του, θα δει ότι επωφελήθηκε από την υιοθέτηση και προώθηση του εθνικισμού, όχι από αυτήν του ισλαμισμού. Αυτός ο ενοποιητικός ρόλος του Ερντογάν, σε συνδυασμό με τον πλήρη έλεγχο του κρατικού μηχανισμού, την πόλωση και τον διχασμό στον οποίο υπήρξε καταλύτης, φάνηκε ότι επιβραβεύτηκε. Αυτές οι εκλογές έπαιξαν ρόλο δημοψηφίσματος και ο τουρκικός λαός έδειξε την προτίμησή του: πόλωση, εθνικισμός, ρατσισμός και συνέχιση μιας ανελεύθερης, ακόμα και αυταρχικής Δημοκρατίας. Ο διαμοιρασμός των εδρών στην τουρκική Εθνοσυνέλευση δείχνει τέλος, ότι η προεκλογική εκστρατεία της Λαϊκής Συμμαχίας, βασισμένη στην τυπική πολιτική του kulturkampf, σύμφωνα με την οποία η αντιπολίτευση δαιμονοποιείται, στοχοποιείται και παρουσιάζεται ως εχθρική, προδοτική και, πάνω απ’ όλα, ως εσωτερικός εχθρός που συνεργάζεται με τρομοκράτες (βλ. Κούρδους), παραμένει ακόμα το πιο χρήσιμο εργαλείο για να κερδηθούν οι εθνικές εκλογές. Με άλλα λόγια, όπως σημειώνει ο Ερσίν Καλαϊτζίογλου, η πολιτική του kulturkampf κέρδισε (6). Δυστυχώς, πλέον, για να ανατραπεί αυτή η κατάσταση, η Τουρκία θα πρέπει να περιμένει δεκαετίες - αν το πετύχει ποτέ.
Ο Νίκος Χριστοφής είναι αναπληρωτής καθηγητής Τουρκικής Ιστορίας και Πολιτικής, Shaanxi Normal University, Κίνα
1. Νίκος Χριστοφής (επιμ.), Η «Νέα» Τουρκία του Ερντογάν. Πριν και μετά την απόπειρα πραξικοπήματος, Αθήνα: Leader Books, 2021.
2. https://www.al-monitor.com/originals/2023/05/turkeys-new-parliament-50-shades-nationalism-conservatism.
3. https://www.yenicaggazetesi.com.tr/dpden-aksener-karari-191415h.htm.
4. Για τις δηλώσεις του Ουμίτ Οζντάγ και το μανιφέστο του κόμματος, βλ., https://www.youtube.com/watch?v=iQ4ALEurImc και https://zaferpartisi.org.tr/wp-content/uploads/2022/03/Manifesto.pdf. Για επιπλέον δηλώσεις, βλ. https://zaferpartisi.org.tr/umit-ozdag-30-agustos-ve-zafer-partisi-kurulus-kutlamasinda-konustu/https://reubensilverman.wordpress.com/2023/05/24/far-right-at-the-center/#_ftnref4 και https://www.indyturk.com/node/405336/siyaset/%C3%BCmit-%C3%B6zda%C4%9F-biz-yabanc%C4%B1-sermayenin-de%C4%9Fil-t%C3%BCrk-sermayesinin-%C3%B6n%C3%BCn%C3%BC-a%C3%A7aca%C4%9F%C4%B1z.
6. https://www.politikyol.com/14-mayis-2023-secimleri-kulturkampf-kazandi/.
