Γενικώς οι άνθρωποι δεν είμαστε πολύ καλοί στο να προβλέπουμε το μέλλον, όμως υπάρχουν κάποιες εκτιμήσεις που μπορούμε να κάνουμε. Όπως για παράδειγμα ότι στα τέλη του 21ου αιώνα το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού, ο οποίος θα έχει φτάσει τα 10 δισεκατομμύρια, θα ζει σε πόλεις. Αυτό που επίσης γνωρίζουμε είναι ότι αυτές οι πόλεις δεν θα είναι όπως οι πόλεις που ξέρουμε σήμερα. Το επόμενο στάδιο του ανθρώπινου οικοσυστήματος λέγεται Μεγάπολη. Και υπάρχουν ήδη, ενώ μερικές δημιουργούνται. Η μεγαλύτερη από αυτές έχει πληθυσμό περίπου 70 εκατομμυρίων ανθρώπων, ξεκινά από το Μακαό, περνάει από 10 κινεζικές πόλεις, όπως το Γκουανγκζού και το Σενζέν, και καταλήγει στο Χονγκ Κονγκ. Τα όρια μεταξύ τους είναι πλέον ανύπαρκτα.
Μια πόλη που καταπίνει ολόκληρα κράτη
Ας διακτινιστούμε στα δυτικά της Αφρικής. Εκεί, σε έκταση 600 χιλιομέτρων, εννέα πόλεις από το Αμπιτζάν της Ακτής Ελεφαντοστού έως το Λάγος της Νιγηρίας αρχίζουν και ενώνονται η μία με την άλλη. Το 2100 θα είναι πλέον απόλυτα ενωμένες και θα έχουν συνολικό πληθυσμό 500 εκατομμυρίων κατοίκων.
Κανείς δεν γνωρίζει τον ακριβή πληθυσμό του Λάγος. Κάποιοι λένε 11 εκατομμύρια, άλλοι 18. Η πόλη μεγαλώνει και απλώνεται με τρελούς ρυθμούς και ο πληθυσμός της είναι σήμερα 40 φορές μεγαλύτερος από το 1960, όταν η Νιγηρία απέκτησε την ανεξαρτησία της. Υπολογίζεται ότι περίπου 5.000 άνθρωποι μεταναστεύουν στο Λάγος κάθε μέρα, χτυπημένοι από συγκρούσεις και ξηρασίες στο εσωτερικό της Αφρικής. Ο ΟΗΕ υπολογίζει ότι το 2035 το Λάγος θα έχει 25 εκατομμύρια κατοίκους.
Αυτό που συμβαίνει στο Λάγος δεν είναι μοναδικό. Σήμερα στην Αφρική ζουν 1,4 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Μέχρι το τέλος του αιώνα ο αριθμός θα έχει σχεδόν διπλασιαστεί. Η Αφρική, που το 1950 είχε λιγότερο από το ένα δέκατο του παγκόσμιου πληθυσμού, το 2100 θα είναι πατρίδα για το 40% της ανθρωπότητας.
Οι αριθμοί είναι συγκλονιστικοί, αλλά δεν λένε όλη την ιστορία. Η μεγαλύτερη δημογραφική έκρηξη θα γίνει στις πόλεις. Και, ναι, μας αφορά και πάρα πολύ και πολύ άμεσα. Διότι από τη διαχείριση που θα κάνουν τα αφρικανικά κράτη αυτής της ταχύτερης αστικοποίησης στην ανθρώπινη Ιστορία θα εξαρτηθεί πόσοι από αυτούς τους ανθρώπους θα θελήσουν να μείνουν εκεί ή να φύγουν. Και μετά τις πόλεις, στην Αφρική υπάρχει μόνο ένα μέρος να πας: η Ευρώπη.
Στη σημερινή κατάσταση, μια παναφρικανική έρευνα διαπίστωσε ότι το 73% των νέων Νιγηριανών θέλουν να φύγουν από τη χώρα μέσα στα επόμενα τρία χρόνια. Η τάση αυτή δεν αφορά μόνο τις μετακινήσεις πληθυσμών, αλλά είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο, που θα επηρεάσει την παγκόσμια οικονομία αλλά και την κλιματική αλλαγή.
Τα 600 χιλιόμετρα που ξεκινούν από την Ακτή του Ελεφαντοστού, περνούν από την Γκάνα, το Τόνγκο και το Μπενίν και καταλήγουν στη Νιγηρία είναι η περιοχή με την ταχύτερη αστικοποίηση στον πλανήτη. Εκεί δημιουργείται η Μεγάπολη που σταδιακά θα καταργήσει σύνορα και κράτη όπως τα ξέρουμε, καθώς εννέα πόλεις από πέντε χώρες ενώνονται μεταξύ τους.
Όταν οι πόλεις ενώνονται, συμβαίνουν πολύ περισσότερα πράγματα από την κατάργηση των συνόρων τους: Οι υποδομές τους, η ασφάλειά τους, η οικονομία τους και η διακυβέρνησή τους γίνονται ένας ενιαίος ιστός.
Σε μια δεκαετία οι εννέα μεγάλες πόλεις της Δυτικής Αφρικής θα έχουν 40 εκατομμύρια κατοίκους. Το Αμπιτζάν θα έχει το μέγεθος της Νέας Υόρκης. Οι μικρότερες πόλεις σταδιακά απορροφώνται από τις μεγάλες, αποτελώντας μέρος του μεγαλύτερου ανθρώπινου habitat. Λίγο πιο πέρα, νέες πόλεις ξεπηδούν από το πουθενά. Εάν τις συνυπολογίσουμε, το παράκτιο μέτωπο Αμπιτζάν-Λάγος θα φτάσει τα 51 εκατομμύρια ανθρώπους το 2035.
Και το 2100 θα ξεπεράσει το μισό δισεκατομμύριο κατοίκους.
Η προβολή είναι ακριβής, τα μοντέλα σε αυτές τις περιπτώσεις δεν κάνουν λάθος, αν δεν συμβεί κάτι πολύ δραματικό. Το ερώτημα είναι το εξής: Πώς θα γίνει η συνένωση των τεράστιων αυτών αστικών κέντρων; Εάν γίνει με αποτελεσματικότητα, η προοπτική είναι τεράστια σε κάθε επίπεδο. Εάν όχι, το πιθανότερο είναι ότι η δυτική ακτή της Αφρικής θα μετατραπεί σε μια τεράστια αστική κόλαση, από την οποία όλοι θα θέλουν να φύγουν.
Σήμερα το Λάγος εξαπλώνεται και πέρα από τα σύνορα της Νιγηρίας με το Μπενίν, το γειτονικό κράτος των 12 εκατομμυρίων ανθρώπων, που έχει γίνει οικονομικός δορυφόρος όχι της Νιγηρίας αλλά της πρωτεύουσάς της. Εάν το Λάγος ήταν αυτόνομο κράτος, θα ήταν σήμερα η τέταρτη μεγαλύτερη οικονομία της Αφρικής.
Μαζί του μεγαλώνουν και οι άλλες πόλεις της ακτογραμμής, με τρόπους που ούτε οι αποικιοκράτες αλλά ούτε και οι κυβερνήσεις των τελευταίων δεκαετιών θα μπορούσαν να έχουν προβλέψει.
Η Αφρική «μπαίνει στον χάρτη»
Παρά τις εκτιμήσεις των Ευρωπαίων του 18ου και του 19ου αιώνα και εν πολλοίς την αντίληψη πολλών Δυτικών ακόμη και κατά τη διάρκεια του 20ού ότι «η Αφρική βρίσκεται έξω από τη ροή της Ιστορίας» και άρα είναι ασήμαντη στην εξέλιξη των παγκόσμιων γεγονότων, η σημερινή πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική.
Η αστικοποίηση της δυτικής ακτής φέρνει μαζί της, για παράδειγμα, τεράστια εμπορικά κέντρα στα οποίο μπορεί κανείς να βρει τα πάντα, θύλακες παγκοσμιοποίησης που μεγαλώνουν και καταπίνουν τα πάντα γύρω τους.
Και συνυπάρχουν με ωκεανούς από υπανάκτυπτα ανθρώπινα οικοσυστήματα που κρυφοκοιτάζουν προς τους ουρανοξύστες και θέλουν να περάσουν σ' εκείνη την πλευρά της σύγχρονης αφρικανικής Ιστορίας.
Οι πόλεις στην Αφρική αναπτύσσονται, παρ’ όλα αυτά, ακόμη σε πλάτος και όχι σε ύψος. Και αναπτύσσονται κατά κανόνα χωρίς οικιστικό σχεδιασμό. Στους δρόμους βλέπει κανείς πανάκριβα αυτοκίνητα πλάι-πλάι με μικροπωλητές που πουλάνε τα πάντα σε αυτοσχέδιους πάγκους κυριολεκτικά στο μέσον της ασφάλτου, όπως συμβαίνει παντού στον Τρίτο Κόσμο.
Στους ίδιους δρόμους περπατούν εκατοντάδες χιλιάδες μαθητές. Μέχρι το 2050, περίπου το 40% όλων των ανθρώπων κάτω των 18 ετών στον κόσμο θα είναι Αφρικανοί, ποσοστό που θα φτάσει το 50% στο τέλος του αιώνα. Στους δρόμους των πόλεων της δυτικής ακτής της Αφρικής η στατιστική παίρνει σάρκα και οστά με χιλιάδες διαφημιστικές πινακίδες για παιδικούς σταθμούς, Νηπιαγωγεία και διεθνή σχολεία.
Προς μια ενωμένη Αφρική;
Το 2018, περισσότερα από 40 έθνη δημιούργησαν την Αφρικανική Ηπειρωτική Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών, μια «αφρικανική ζώνη Σένγκεν» που θα μπορούσε να ενισχύσει το αφρικανικό ΑΕΠ κατά 450 δισεκατομμύρια δολάρια έως το 2035, κυρίως χάρη στο ενδοαφρικανικό εμπόριο. Έκτοτε, άλλες 10 χώρες προσχώρησαν, συμπεριλαμβανομένης της Νιγηρίας. Εκτός του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, είναι η μεγαλύτερη περιοχή ελεύθερου εμπορίου στον κόσμο. Αυτό που προσπαθεί να κάνει είναι να επιτρέψει στις αφρικανικές χώρες να συναλλάσσονται μεταξύ τους, εξαλείφοντας τόσο τους δασμολογικούς όσο και τους μη δασμολογικούς φραγμούς.
Ωστόσο, η αξιοποίηση του πλήρους δυναμικού της θα απαιτήσει πολύ μεγαλύτερη συνεργασία μεταξύ των γειτόνων, ιδίως για τη βελτίωση των υποδομών. Το Αλγέρι και το Κάιρο παραμένουν οι μόνες αφρικανικές πόλεις με μετρό. Το Αμπιτζάν και το Λάγος έχουν συστήματα ελαφρών αστικών σιδηροδρόμων επιφάνειας, αλλά και τα δύο είναι μικρής κλίμακας. Εν τω μεταξύ, εκτός από τον αυτοκινητόδρομο τεσσάρων λωρίδων μεταξύ Άκρα και Κασόα, σχεδόν ολόκληρο το τμήμα της ακτής των 600 χιλιομέτρων ενώνεται με έναν δρόμο δύο λωρίδων που περνά μέσα από μικρές πόλεις και χωριά.
Η Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης ανακοίνωσε ότι είχε συγκεντρώσει 15,6 δισ. δολάρια για να χρηματοδοτήσει την κατασκευή ενός νέου παράκτιου αυτοκινητόδρομου. Θα έχει πλάτος τέσσερις έως έξι λωρίδες και θα είναι έτοιμος το 2026. Η Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης υποστηρίζει ότι η West African Highway, όπως θα ονομάζεται ο νέος δρόμος, θα αυξήσει το διασυνοριακό εμπόριο μεταξύ των χωρών που ενώνει κατά 36%.
Οι αξιόπιστες μεταφορές αλλάζουν τα πάντα. Οι αξίες των ακινήτων θα αυξηθούν κατακόρυφα κατά μήκος των μεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων και αυτό θα αλλάξει τον τρόπο της δόμησης: οι πόλεις θα αρχίσουν να μεγαλώνουν σε ύψος. Θα γίνουν επίσης πιο φιλικές προς το περιβάλλον.
Κάτι τέτοιο βέβαια δεν είναι πολύ ορατό επί του παρόντος.
Στο Λάγος υπάρχουν κάποιες εντυπωσιακές μοντέρνες πολυκατοικίες, ενώ στο κέντρο της Άκρα ένα εκθαμβωτικό νέο σχέδιο ακινήτων έχει προγραμματιστεί για την προκυμαία. Όμως τέτοια έργα καλύπτουν τις ανάγκες των ήδη πλούσιων και όχι τα εκατομμύρια ανθρώπους στην περιοχή που σύντομα θα χρειαστούν επειγόντως στέγη.
Η ίδια η πυκνότητα δεν δημιουργεί ευημερία. Θα χρειαστούν πολύ περισσότερες μεταφορές, συμπεριλαμβανομένων νέων σιδηροδρομικών γραμμών, νέοι δρόμοι που συνδέουν τον παράκτιο αυτοκινητόδρομο με την ενδοχώρα, όπου είναι φθηνότερη η γη. Επίσης η οικοδόμηση πέρα από τα εθνικά σύνορα δεν είναι εύκολη σε κανένα μέρος του κόσμου.
Η Αφρική αυτή τη στιγμή έχει ανάγκη 20-25 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως σε επενδύσεις υποδομής, συν 20 δισεκατομμύρια δολάρια για στέγαση. Πόσο εύκολο είναι να βρεθούν αυτά τα χρήματα και κυρίως πόσο εύκολο είναι να αξιοποιηθούν σωστά από τις κατά τόπους κυβερνήσεις; Σε δεύτερο πλάνο, πόσο μπορούν αυτές να συνεργαστούν μεταξύ τους;
Οι τοπικές κυβερνήσεις είναι ακόμα ένα μεγάλο ερωτηματικό στην εξίσωση. Το Τόνγκο, για παράδειγμα, κυβερνάται αυταρχικά από την ίδια οικογένεια από το 1963. Ωστόσο, σε αντίθεση με τη Νιγηρία, ο ηλεκτρισμός λειτουργεί, το Διαδίκτυο είναι γρήγορο και η καθημερινή ζωή κυλάει με σχετική ασφάλεια. Έχει κατασκευάσει ένα λιμάνι με δυναμικότητα πολύ μεγαλύτερη από τις ανάγκες του και παράγει τσιμέντο, χάλυβα και άλλα βιομηχανικά και καταναλωτικά αγαθά που εξάγει στους μεγαλύτερους γείτονές του. Αποτελεί αυτή τη στιγμή έναν μίνι παράδεισο για τους ξένους επενδυτές, που ελπίζουν να «δώσουν ένα μάθημα» στην πολύ πιο ελκυστική μακροπρόθεσμα Νιγηρία.
Η αδυναμία των κυβερνήσεων να συνεννοηθούν για τα βασικά κάνει τη μεγαπεριφέρεια αυτή ένα από τα πιο δυστοπικά τοπία του πλανήτη σε διοικητικό επίπεδο. Όλα αυτά εξηγούνται φυσικά. Η Ακτή Ελεφαντοστού, το Μπενίν και το Τόγκο είναι πρώην γαλλικές αποικίες και η Νιγηρία και η Γκάνα αποικίστηκαν από τη Βρετανία. Αυτό έχει δημιουργήσει διαφορετικές επίσημες γλώσσες, καθώς και ένα ενιαίο νόμισμα στα γαλλόφωνα κράτη, το οποίο ήταν κάποτε συνδεδεμένο με το φράγκο και τώρα με το το ευρώ.
Το Κοτονού, η οικονομική πρωτεύουσα του Μπενίν, βρίσκεται 30 χιλιόμετρα από τα σύνορα της Νιγηρίας και 100 χιλιόμετρα από το Λάγος, αλλά δεν φαίνεται να έχει άμεση αίσθηση του μεγαθήριου της διπλανής πόρτας. Η πόλη των 700.000 κατοίκων (5 εκατομμύρια μέχρι το 2100) πολύ σύντομα θα γίνει μέρος του Λάγος, όμως στο Μπενίν ελάχιστοι άνθρωποι μιλούν αγγλικά, ενώ στη Νιγηρία κανείς γαλλικά.
Οι φωνές που κάνουν λόγο για κατάργηση των εθνικών κρατών και συνόρων και της δημιουργίας μιας ενιαίας συνομοσπονδίας πληθαίνουν, ιδιαίτερα ανάμεσα στους νεότερους, που βλέπουν ότι τίποτε καλό δεν μπορεί να προέλθει από αυτούς τους διαχωρισμούς.
Η Μεγάπολη της δυτικής ακτής της Αφρικής μπορεί τελικά να οδηγήσει στη δημιουργία κάτι πάρα πολύ μεγαλύτερου.
