Η παρουσία του αποτυχημένου πραξικοπηματία της Βενεζουέλας, Χουάν Γκουαϊδό, στην Ελλάδα στο πλαίσιο συνεδρίου, που συνδιοργανώνουν τo Democracy & Culture Foundation και οι New York Times, με κεντρική συμβολή του δημάρχου Αθηναίων Κώστα Μπακογιάννη, μας αναγκάζει να εξετάσουμε τι συμβαίνει στη Λατινική Αμερική.
Γι αυτο το σκοπό προστρέξαμε στο απόσπασμα συνέντευξης που παραχώρησε ο Λουίς Ερνάντες Ναβάρρο και δημοσιεύθηκε από το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς» τον Ιούνιο του 2020. Πρόκειται για μια εξαιρετικά χρήσιμη ιστορική αναδρομή στις εξελίξεις στη Λατινική Αμερική στη δεκαετία του '90 και στους σχεδιασμούς που οδήγησαν σε ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις τους τελευταίους μήνες.
Ο Λουίς Ερνάντες Ναβάρρο είναι αρχισυντάκτης της μεξικάνικης εφημερίδας La Jornada, συγγραφέας, ερευνητής, με σημαντική δράση στους κοινωνικούς αγώνες στο Μεξικό από τα τέλη της δεκαετίας του ’70. Είναι ιδρυτικό μέλος του Εθνικού Συντονιστικού Εργαζομένων στην Εκπαίδευση ενώ έχει διατελέσει σύμβουλος των Ζαπατίστας.
Ερ.: Θα μπορούσες να μας βοηθήσεις να καταλάβουμε τι συμβαίνει στη Λατινική Αμερική τα τελευταία χρόνια, να μας χαρτογραφήσεις την κατάσταση σήμερα, κοινωνικά και πολιτικά; Η Ευρώπη φαίνεται να εξακολουθεί να έχει μια αποικιοκρατική οπτική απέναντι στις εξελίξεις στην Λατινική Αμερική ενώ ακόμα και η Αριστερά τις αντιμετωπίζει συχνά επιφανειακά και αποσπασματικά χωρίς να τις κατανοεί σε βάθος.
Απ.: Ίσως πρώτα να ξεκινήσουμε με μια ιστορική αναδρομή, πανοραμική αλλά ιστορική, με αφετηρία ποικίλες τομές. Μία από τις σημαντικότερες αποτελεί το τέλος των στρατιωτικών δικτατοριών και οι διαδικασίες μετάβασης στη δημοκρατία σε χώρες όπως η Αργεντινή και η Χιλή, που φέρνουν στην εξουσία δημοκρατικές κυβερνήσεις στο πλαίσιο ενός σαφώς νεοφιλελεύθερου σχεδίου. Σύμφωνα με αυτό εκπλειστηριάζονται δημόσιες υποδομές και φυσικοί πόροι, εφαρμόζονται σχέδια ιδιωτικοποιήσεων, απορρύθμισης και απελευθέρωσης της αγοράς, σε μια πρώτη φάση με απευθείας συμφωνίες με τις ΗΠΑ, στη συνέχεια με το μεγάλο στοίχημα να δημιουργήσουν την περίφημη ALCA (Ζώνη Ελεύθερου Εμπορίου Αμερικής). Αυτές οι κυβερνήσεις φθείρονται, λιγότερο ή περισσότερο γρήγορα, εξαιτίας ενός κύκλου λαϊκών αγώνων στην ήπειρο οι οποίοι, κατά την άποψή μου, ξεκινούν το 1989 από την εξέγερση στο Καράκας και σε άλλες πόλεις της Βενεζουέλας. Το γνωστό ως Caracazo αποτέλεσε μια μεγάλη αυθόρμητη λαϊκή διαμαρτυρία που ξέσπασε όταν αυξήθηκε η τιμή της βενζίνης, γεγονός που οδήγησε τους φτωχότερους κατοίκους να κατέβουν από τους λόφους, να λεηλατήσουν μαγαζιά, να προσπαθήσουν να αποδώσουν δικαιοσύνη. Η διαμαρτυρία κατέληξε σε λουτρό αίματος.
Το 1994 είναι επίσης μια πολύ σημαντική τομή, όχι μόνο για το Μεξικό αλλά για όλη τη Λατινική Αμερική, λόγω της εξέγερσης των Ζαπατίστας η οποία αποκτά σιγά σιγά ρητά αντινεοφιλελεύθερο περιεχόμενο. Κι αυτό συμπίπτει επίσης με την πρώτη απεργία στο Εκουαδόρ, από το κίνημα των ιθαγενών, την πρώτη ενός ολόκληρου κύκλου εξεγέρσεων που συνέβησαν σ’ αυτήν τη χώρα. Γίνονται διαμαρτυρίες σε όλη την ήπειρο, οι περίφημοι πόλεμοι του νερού και του αερίου στην Κοτσαμπάμπα και στο Άλτο (Βολιβία), οι οποίοι κατέληξαν με πολλούς νεκρούς, επίσης το περίφημο «να φύγουν όλοι» στην Αργεντινή το 2001. Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε και την πιο θεσμική, αλλά εξίσου σημαντική εκλογική νίκη του Frente Amplio (Ευρέος Μετώπου) στην Ουρουγουάη το 1999. Οπότε μιλάμε για έναν καινούργιο κύκλο λαϊκών κινημάτων από τα κάτω που αλλάζουν το συσχετισμό δυνάμεων σε ολόκληρη την ήπειρο και που αρχίζουν να σημειώνουν εκλογικούς θριάμβους. Μια εποχή προοδευτισμού αναδύεται στη Λατινική Αμερική.
Πρώτα έρχεται ο θρίαμβος του Ούγκο Τσάβες το 1998-9, οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου που κατέθεσε και η διαδικασία ριζοσπαστικοποίη-σης που ακολούθησε το κόμμα, αντιμέτωπο με τις απόπειρες πραξικοπήματος, το πετρελαϊκό μποϊκοτάζ κ.λπ. Αυτός ο θρίαμβος συνοδεύεται, λίγο αργότερα, από το θρίαμβο του Λούλα στη Βραζιλία και των Κίρτσνερ στην Αργεντινή. Αναφερθήκαμε ήδη στο Ευρύ Μέτωπο της Ουρουγουάης. Στη συνέχεια έχουμε τη νίκη του Έβο Μοράλες στη Βολιβία, του επισκόπου Λούγο στην Παραγουάη, τη, σχεδόν εκ θαύματος, μεταμόρφωση του Μελ Σελάγια στην Ονδούρα. Πρόκειται για έναν κύκλο μετασχηματισμών που ξεκινά κυρίως με τον Τσάβες και ριζοσπαστικοποιείται, δηλαδή αρχίζουμε να μιλάμε πάλι για σοσιαλισμό, για σοσιαλισμό του 21ου αιώνα, για μια νέα συμφωνία εμπορικής, πολιτικής και οικονομικής ολοκλήρωσης στην περιοχή που ξεκινάει να υλοποιείται με την ALBA (Μπολιβαριανή Συμμαχία για τους Λαούς της δικής μας Αμερικής) και που επωφελείται σε μια πρώτη φάση, τουλάχιστον μέχρι την κρίση του 2008, από την έκρηξη της τιμής των πρώτων υλών. Σε διεθνές επίπεδο συνοδεύεται από τη δημιουργία νέων εμπορικών σχέσεων με την Κίνα και από μια αυξανόμενη επενδυτική διείσδυση της Κίνας στη Νότια Αμερική –όχι μόνο στις παραπάνω χώρες, αλλά και στη Χιλή, στο Περού, δηλαδή ανεξαρτήτως του ιδεολογικού χαρακτήρα που μπορεί να έχουν οι κυβερνήσεις τους–, αλλάζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τη φύση των σχέσεων αυτών των χωρών με τις ΗΠΑ. Οπότε αρχίζει να δημιουργείται μια νέα σχέση με την Κίνα, όπως και με τη Ρωσία, κυρίως στο στρατιωτικό πεδίο. Η περίπτωση της Βενεζουέλας είναι πολύ σημαντική, γιατί, από τη στιγμή που μπλοκάρεται για τους Βενεζολάνους η αγοραπωλησία όπλων με τις ΗΠΑ και με άλλες δυτικές χώρες, αυτοί στρέφονται προς τη Ρωσία και έτσι τα πράγματα σιγά σιγά αλλάζουν.
Υπάρχει ένα σημείο καμπής με αφετηρία την κρίση του 2008 και την πτώση της τιμής των πρώτων υλών που πλήττει όλες αυτές τις χώρες, οι οποίες κυρίως εξάγουν πρώτες ύλες. Οι προσπάθειες να μετασχηματίσουν αυτή την παραγωγική βάση, αυτό το μοντέλο, είχαν πενιχρά αποτελέσματα, ίσως η μόνη χώρα που προχώρησε σ’ αυτόν το δρόμο να είναι τελικά η Βολιβία. Μια χώρα όπως η Ουρουγουάη, για παράδειγμα, εξάγει σόγια, όχι όμως πάστα σόγιας, όχι επεξεργασμένη, εξάγει ξύλο, ή κρέας, χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία. Δεν υπάρχει πραγματικά ένα στοίχημα μετασχηματισμού αυτού του μοντέλου σε βάθος. Νομίζω πως η μόνη διαφοροποίηση ως προς αυτό αφορά τη Βολιβία και τις προσπάθειες εκβιομηχάνισης, δηλαδή βιομηχανικής επεξεργασίας των πρώτων υλών της. Και όλοι αυτοί βρίσκονται αντιμέτωποι με το πρόβλημα ότι η αλλαγή στις διαδικασίες, αυτό το στοίχημα για νέες διαδικασίες εκβιομηχάνισης, απαιτεί μια εργασιακή κουλτούρα και μια εκπαίδευση που δεν υπάρχουν σ’ αυτές τις χώρες. Η γερμανική εργατική τάξη έχει δεκαετίες πίσω της ως εργατική τάξη, έχει εκπαιδευτεί ως τέτοια, με σχολεία, εργαστήρια, πειθαρχία κ.τ.λ. Εδώ αυτά δεν υπάρχουν, πρέπει στην ουσία να ξεκινήσουν από το μηδέν. Υπάρχει η κουλτούρα των ορυχείων, η κουλτούρα της πετρελαϊκής βιομηχανίας αλλά όχι κάτι πέρα από αυτό. Και συμβαίνει, ακόμη και χώρες σαν τη Βραζιλία, που είχαν μια σημαντική πορεία εκβιομηχάνισης, να μπαίνουν σε φάση συρρίκνωσης. Η κρίση του 2008 λοιπόν αφαιρεί από αυτές τις προοδευτικές κυβερνήσεις την υλική βάση για να μπορέσουν να εξελιχθούν.
Ταυτόχρονα αρχίζουν να δημιουργούνται πολύ ενδιαφέροντα φαινόμενα: Τα προγράμματα καταπολέμησης της φτώχειας στη Βραζιλία, στη Βολιβία και αλλού, που βγάζουν από την ακραία φτώχεια εκατομμύρια ανθρώπους και τους μετατρέπουν εν μέρει σε μια νέα μεσαία τάξη, δεν συνοδεύονται από την ανάπτυξη ενός νέου κοινού αισθήματος, δεν συνοδεύονται από διαδικασίες πολιτικοποίησης ή συνειδητοποίησης αλλά τους αφήνουν πρακτικά στην τύχη τους. Αναπαράγονται έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, πελατειακές πολιτικές, με την προσδοκία ότι θα προκύψει κάποιου είδους ευγνωμοσύνη από εκείνους που ωφελούνται από αυτά τα προγράμματα και κάποιου τύπου προσχώρηση στη λογική αυτού του ευρύτερου προοδευτικού πολιτικού σχεδίου. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι παλιές μεσαίες τάξεις νιώθουν να πλήττονται από την ανάδυση μιας νέας μεσαίας τάξης ‒η οποία αποκτά μεγαλύτερη πρόσβαση σε θέσεις εργασίας, υποτροφίες, υλικούς πόρους, ευκαιρίες εργασίας‒, καθώς θεωρούν ότι ζημιώνεται το δικό τους παραδοσιακό στάτους. Ταυτόχρονα, οι παλιές και νέες μεσαίες τάξεις «εκπαιδεύονται» σε σταθερή βάση από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης, σε όλη την κουλτούρα της κατανάλωσης, των μεγάλων εμπορικών κέντρων, της λατρείας των χώρων όπου υλοποιείται η φαντασμαγορία της αστικής ζωής. Έτσι, δημιουργείται το παράδοξο, παρά τη μεγάλη επιτυχία των συγκεκριμένων προγραμμάτων, αυτά να καταλήγουν να γίνονται η αχίλλειος πτέρνα των προοδευτικών κυβερνήσεων. Την ίδια στιγμή, η κρίση μειώνει σε απόλυτους όρους τους πόρους που μπορούν να αναδιανεμηθούν μέσα στην κοινωνία, με την εξαίρεση της Βενεζουέλας ‒αν και ακόμα και στη Βενεζουέλα, εν μέρει και για κάποιο διάστημα, το οικονομικό boom που συνδέθηκε με αυτά τα νέα μοντέλα και τα προγράμματα μεταφράστηκε σε πλουτισμό των πιο πλούσιων. Η κρίση μειώνει λοιπόν τις δυνατότητες αναδιανομής εισοδήματος και τότε ο πιο συντηρητικός επιχειρηματικός κόσμος καθώς και κάποια τμήματα των μεσαίων τάξεων αποφασίζουν να ξεφορτωθούν αυτές τις κυβερνήσεις.
Αν θεωρήσουμε ότι υπήρξε μια επανάσταση στη Λατινική Αμερική, τα παραπάνω συμπίπτουν με μια διαδικασία αντεπανάστασης, ας το ονομάσουμε έτσι, που ξεκινά με το πραξικόπημα ενάντια στον Μελ Σελάγια, στην Ονδούρα το 2009, ένα πραξικόπημα που στην αρχή παρουσιάστηκε σαν να μην είχε συμβεί, σαν να μην υπήρχε η συμμετοχή της Ουάσινγκτον, αν και στη συνέχεια έγινε ολοφάνερο ότι το χέρι της Χίλαρυ Κλίντον είχε χωθεί πολύ βαθιά εκεί. Ακολουθεί το πραξικόπημα στην Παραγουάη ενάντια τον επίσκοπο Λούγο και ένας συνδυασμός τρομερών βρώμικων πολέμων και κατηγοριών για διαφθορά. Δηλαδή όλες οι προοδευτικές κυβερνήσεις βρίσκονται κατηγορούμενες από τη Δεξιά για διαφθορά, ενίοτε δικαιολογημένα, άλλοτε αδικαιολόγητα, κι αυτό χρησιμεύει για να στηθεί μια στρατηγική lawfare, μια στρατηγική δικαστικού πολέμου που οδηγεί στην πολιτική δίωξη της Ντίλμα Ρούσεφ, στη φυλάκιση του Λούλα, στις διώξεις εναντίον της Κριστίνα Κίρτσνερ. Το τελευταίο επεισόδιο ήταν το πραξικόπημα ενάντια στον Έβο Μοράλες, ένα πραξικόπημα που συνδυάζει την κινητοποίηση των πολιτών, κυρίως των μεσαίων τάξεων, με την ανυπακοή της αστυνομίας και τη στρατιωτική δράση. Φυσικά σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει η συμμετοχή της ΟΕΑ (Οργάνωση των Αμερικανικών Κρατών). Με άλλα λόγια, η Δεξιά έκανε τον αγώνα ενάντια στη διαφθορά και στην ανασφάλεια ένα από τα εργαλεία της για να χτυπήσει όλους αυτούς τους προοδευτικούς μετασχηματισμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ήττα του Ευρέως Μετώπου στην περίπτωση της Ουρουγουάης.
Υπάρχουν, βέβαια, περιπτώσεις όπου δεν μπορούν να προχωρήσουν σε πραξικόπημα, όπως στη Βενεζουέλα, όπου υπάρχουν δύο παράγοντες που είναι πολύ σημαντικοί, ο ένας είναι η συμμαχία πολιτών και στρατού στη δημιουργία ένοπλων πολιτοφυλακών για να υπερασπιστούν το καθεστώς και ο δεύτερος είναι η αναδυόμενη και αντιφατική οικοδόμηση μορφών λαϊκής εξουσίας μέσα από την ίδρυση των κοινοτικών συμβουλίων. Κατ' αυτόν τον τρόπο αλλάζει ο συσχετισμός δυνάμεων και σε συνδυασμό με μια πολύ εκλεπτυσμένη δουλειά των υπηρεσιών πληροφοριών επιτυγχάνεται η εξάρθρωση του κύκλου των πραξικοπημάτων, ή των αποπειρών πραξικοπημάτων, από τα μέσα. Αναφέρομαι στην προσπάθεια δολοφονίας του Νικολάς Μαδούρο με τη χρήση drones, αλλά και μια ολόκληρη σειρά επιχειρήσεων γύρω από τη στρατιωτική βάση της Καρλότα –όπου κηρύχθηκε η ένοπλη εξέγερση και όπου βρισκόταν ο Γκουαϊδό– και που απέτυχε σε τέτοιο βαθμό ώστε να καταλήξει ο Χουάν Γκουαϊδό εντελώς απαξιωμένος, με κατηγορίες διαφθοράς, ότι έκλεψε τα χρήματα της διεθνούς βοήθειας που είχε λάβει κ.τ.λ.
Μπορεί λοιπόν εκεί να μην τα κατάφεραν, αλλά στις άλλες χώρες προχώρησαν τις επιδιώξεις τους, με διάφορους τρόπους. Στην περίπτωση του Εκουαδόρ, για παράδειγμα, με lawfare, προδίδοντας τη διαδικασία που έφερε τον Λενίν Μορένο στην προεδρία. Ο Μορένο αποδείχτηκε προδότης και επωφελήθηκε από τις υποτιθέμενες αντιφάσεις της πολιτικής του Κορρέα, για να επιτεθεί ενάντια στους ιθαγενείς πληθυσμούς και ενάντια στο κίνημα των δασκάλων. Και βέβαια υπάρχουν εκλογικές ήττες όπως στο Σαλβαδόρ, του FMLN (Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης Φαραμπούντο Μαρτί) και διεργασίες περαιτέρω συντηρητικοποίησης, όπως στη Νικαράγουα –όπου προφανώς η κυβέρνηση δεν είναι προοδευτική–, που οδήγησαν σε πολιτικές ενάντια στις αμβλώσεις, πολιτικές πολύ δεξιές, ακόμη περισσότερο για μια κυβέρνηση που υποτίθεται πως έχει προκύψει από μια επανάσταση.
Παραδόξως όταν όλα έδειχναν ότι ο κύκλος της αντεπανάστασης πήγαινε προς τη σταθεροποίησή του, φάνηκε εντελώς ξεκάθαρα ότι και η Δεξιά έχει πρόβλημα να τα βγάλει πέρα. Η διαχείριση του Μάκρι στην Αργεντινή ήταν καταστροφική και επιπλέον χρειάστηκε να αντιμετωπίσει μια τεράστια αντίσταση. Οι διαμαρτυρίες και οι λαϊκές κινητοποιήσεις στη Χιλή ενάντια σε αυτό που μέχρι τώρα ήταν το πετράδι του νεοφιλελεύθερου στέμματος είναι αδιάκοπες, χωρίς να φαίνεται ότι επίκειται μια φάση σταθεροποίησης. Μια εντυπωσιακή κινητοποίηση των ιθαγενών στο Εκουαδόρ πέτυχε να αποσυρθούν τα διατάγματα για την αύξηση της βενζίνης, για την επισφάλεια στην εργασία κ.τ.λ., χωρίς να καταφέρει να οδηγήσει τον Μορένο σε παραίτηση, με το επιχείρημα ότι, ήδη τρεις τουλάχιστον προηγούμενες εκδοχές του κινήματος των ιθαγενών είχαν οδηγήσει προέδρους σε παραίτηση και τα πράγματα κατέληξαν ίδια ή και χειρότερα. Ακολουθεί ο εκλογικός θρίαμβος του Αλμπέρτο Φερνάντες στην Αργεντινή, πολύ λιγότερο ριζοσπάστη από τους Κίρτσνερ, με την Κριστίνα Κίρτσνερ ως αντιπρόεδρο, με όλη αυτήν τη δυσαρέσκεια από πίσω. Μια πολύ περίπλοκη διαδικασία έχουμε στο Περού, με τη διάλυση της Βουλής, με λαϊκή στήριξη, και μια κυβέρνηση, ας πούμε, της Δεξιάς, αλλά μια κυβέρνηση της Δεξιάς, που οδηγεί το 90% των πρώην προέδρων στη φυλακή, όλοι τους κατηγορούμενοι για διαφθορά.
Την ίδια στιγμή, έρχεται το πραξικόπημα στη Βολιβία, μέχρι τώρα επιτυχημένο. Έρ-χονται επίσης οι κινητοποι-ήσεις στην Ονδούρα, υπάρχει εκεί ένας διαρκής κύκλος κινητοποιήσεων από τότε που διώχτηκε ο Μελ Σελάγια. Οι τελευταίες ήταν εναντίον της επανεκλογής του Χουάν Χοσέ Ορλάντο Ερνάντες, στην ουσία ενός δικτάτορα, συνδεδεμένου με το ναρκεμπόριο κι ο κόσμος βγήκε στους δρόμους ζητώντας την παραίτησή του. Υπάρχουν διαρκείς κινητοποιήσεις επίσης στην Αϊτή, εδώ και ένα χρόνο γίνονται εντεινόμενες διαμαρτυρίες, ζητώντας την παραίτηση κι εγώ δεν ξέρω ποιου πρωθυπουργού ή προέδρου που κατηγορείται επίσης για διαφθορά, ότι έκλεψε τα χρήματα της διεθνούς βοήθειας, αλλά υπάρχουν νεκροί, κι εκεί συνεχίζεται η κινητοποίηση. Υπάρχει λοιπόν μια διαδικασία όπου από τη μια μεριά προχωρούν αυτές οι αντεπαναστατικές δυνάμεις και από την άλλη μεριά εξελίσσονται οι λαϊκές διαμαρτυρίες που θέτουν υπό αμφισβήτηση αυτές τις παλιές κυβερνήσεις. Σε αυτή την κατάσταση βρισκόμαστε τώρα.
*Τον Λουίς Ερνάντες Ναβάρρο συνάντησε και συζήτησε μαζί του, κατά την τελευταία επίσκεψή του στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 2019, η ερευνήτρια του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, δρ. Πολιτισμικής Γεωγραφίας, Μαρία Χαϊδοπούλου-Βρυχέα.
**Τη συνέντευξη προετοίμασαν και επιμελήθηκαν η Μαρία Χαϊδοπούλου-Βρυχέα και ο Ανδρέας Μαράτος, επιστημονικός συνεργάτης του ΙΝΠ και υποψ. δρ. Φιλοσοφίας.
***Μετάφραση από τα ισπανικά : Έφη Γιαννοπούλου.
****Ολόκληρη τη συνέντευξη μπορείτε να τη βρείτε στην ιστοσελίδα του ΙΝΠ
