Ποιος είναι ο Ροΐδης και τι έχει να μας πει σήμερα, όταν το έθνος που προέκυψε τραυματικά μετά το τέλος του αγώνα του 1821 πασχίζει ακόμη να βρει τη χαμένη ταυτότητά του «μέσα στην αίθουσα κατόπτρων του πεπολιτισμένου και ναρκισσιστικού κόσμου των Ευρωπαϊκών Εθνών», κατά τον συγγραφέα; Ένας διχασμός που αντανακλάται μέχρι σήμερα και στη γλώσσα ως φάντασμα.
Αυτός είναι ο Ροΐδης: Έλλην της διασποράς που παλιννοστεί και δηλώνει ότι «την λεγομένην καθαρεύουσαν χρησιμοποιώ ουχί κατά προτίμησιν αλλά κατ’ ανάγκην, καθ’ όσον αργά ελθών εκ ξένης γης εις την Ελλάδα, έμαθον την γλώσσαν εν τοις βιβλίοις ως νεκράν γλώσσαν στερηθείς του πάσης γλώσσης διδασκάλου λαού».
Μεταμορφώνοντας ο Ροΐδης το «φαίνεσθαι» της ψεύτικης λογιότατης καθαρεύουσας σε ένα περιγελαστικό προσωπείο, εκδικείται το κατ’ ανάγκην της γλωσσικής του προπαιδείας. Η γλώσσα του είναι αληθινή και ζωντανή: με το «παρά προσδοκίαν» ύφος, με την τάση να μας αιφνιδιάζει αδιάκοπα, με την άρνηση κάθε συμβατικού στοιχείου, με την απόρριψη της διχαστικής λογικής τού «ανήκομεν» (στη σωστή πλευρά της Ιστορίας, θα έλεγε σήμερα) και με την κατεδαφιστική πολεμική των παγιωμένων μορφών - και των πολιτιστικών μορφωμάτων τους. Για όλα τα πιο πάνω είναι σήμερα επίκαιρος ο Ροΐδης. Αναπόσπαστος από τη γλώσσα του.
Η παράσταση της νουβέλας «Ψυχολογία Συριανού συζύγου» στο Θέατρο Σταθμός αποτελεί το καλλιτεχνικό μέρος της διπλωματικής μεταπτυχιακής εργασίας της Αιμιλίας Βάλβη στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Για τη θεατρική διασκευή της η ίδια γράφει: «Η πρώτη εντύπωση από τη διασκευή της νουβέλας σε θεατρικό μονόλογο είναι ότι πρόκειται για μετατροπή ενός ανδρικού μονολόγου σε γυναικείο. Ωστόσο δεν μετατρέπεται η ανδρική αφήγηση σε γυναικεία (...) Ο Ροΐδης αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο και εμείς μεταφέρουμε την αφήγηση στο τρίτο. Με αυτόν τον τρόπο αλλάζει ριζικά η οπτική της αφήγησης. Στον Ροΐδη ο άνδρας μονολογεί και αφηγείται. Στη διασκευή μας η γυναίκα αφηγείται την αφήγηση του άνδρα. Σκοπός της διασκευής είναι να δούμε ακριβώς την ίδια ιστορία αλλά από την αντίστροφη οπτική γωνία, την άλλη πλευρά του καθρέφτη. Και ενώ στον Ροΐδη ο σύζυγος μιλάει, το βλέμμα του είναι διαρκώς στραμμένο στη σύζυγο. Ο αναγνώστης, καθώς διαβάζει, παρακολουθεί με τα μάτια τον αφηγητή και αυτό που “βλέπει” είναι η σιωπηλή γυναίκα (...) Το βλέμμα στο ανδροκρατικό αφηγηματικό κείμενο μετατρέπει τη γυναίκα σε εικόνα, σε είδωλο, σε αντικείμενο του πόθου. (...). Στη σκηνική διασκευή μας η συνθήκη έχει αντιστραφεί, η γυναίκα μιλάει και ο άνδρας μένει σιωπηλός. Βλέπουμε στην κυριολεξία τη γυναίκα και ακούμε -με γυναικεία φωνή- τα λόγια του άνδρα. Ένα παιχνίδι αντικατοπτρισμού, όπου ο ασώματος, λογοτεχνικός ανδρικός μονόλογος μετατρέπεται σε προφορικό λόγο και σωματοποιείται από μια γυναίκα».
Μεταφέρω ένα απόσπασμα κειμένου της Έλσης Σακελλαρίδου, ανακτημένο από την Κατερίνα Μπιλάλη, «Η ανάδυση ενός ελληνικού φεμινιστικού θεάτρου» (επετειακή έκδοση του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά, 2023): «Ένα ακόμη εργαλείο για τη διερεύνηση του φύλου στη θεατρική απόδοση είναι η μπρεχτική τακτική της αναπαράστασης της γυναίκας με τη διαδικασία του διπλού αντικατοπτρισμού, ο οποίος αναιρεί το πρώτο ανδρικό καθρέφτισμα της γυναίκας στο πεδίο του συμβολικού».
Αυτό ακριβώς επιτυγχάνει η σκηνοθεσία (και μουσική επιμέλεια) του Γιάννη Λεοντάρη, βασισμένη στην μπρεχτική τακτική αναπαράστασης της γυναίκας μέσω ενός διπλού αντικατοπτρισμού και στην τεχνική της «απεξοικείωσης»: κτίζει μια παράσταση χειροπιαστή, υλική και ενσώματη, που μας επιτρέπει να δούμε την εικόνα της γυναίκας στην αληθινή ποιοτική-ποιητική της υπόσταση, πέρα από την έμφυλη ιδεολογία των κοινωνιών. Ασφαλώς, αυτό δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς τη συμβολή των άριστων ηθοποιών. Η Αιμιλία Βάλβη, που υπογράφει επίσης τον σχεδιασμό και την κατασκευή των θαυμάσιων κοστουμιών, είναι βυθισμένη ολόκληρη και ταυτόχρονα διαυγής στον ρόλο, φωτίζοντας το κρυμμένο βάθος: βλέμμα, κίνηση, φωνή, τίποτα δεν περισσεύει ή λείπει. Μας υποβάλλει αυτόματα την ιδέα μιας «Νόρας» ιψενικής. Ο Βαγγέλης Χαλκιαδάκης, με τα πλούσια εκφραστικά του μέσα, γίνεται επίσης ένας εξαιρετικός -ιδανικός ιψενικός, σιωπηλός σύζυγος- Τόρβαλντ. Οι ατμοσφαιρικοί φωτισμοί του Νίκου Βλασσόπουλου συντελούν στο ονειρικό αποτέλεσμα.
