Πέρα από την κυρίαρχη έως σήμερα φροϊδική ερμηνεία του «Οιδίποδα Τυράννου», παρά τη σκληρή κριτική που δέχθηκε από τον σπουδαίο Γάλλο ερευνητή Ζαν-Πιερ Βερνάν, υπάρχουν και άλλες, το ίδιο θεμιτές προσεγγίσεις. Ακολουθώντας τα πορίσματα της κοινωνικής ανθρωπολογίας, διαπιστώνουμε ότι ο «Οιδίπους Τύραννος» μας δείχνει τον δρόμο υπέρβασης της τοτεμικής φάσης οργάνωσης της κοινωνίας και το πέρασμα από το προδίκαιο στο Δίκαιο ή στη νομικά θεσπισμένη κοινότητα. Κάτι που ακόμη εκκρεμεί στη «διαφωτισμένη» Ευρώπη, επειδή ο Διαφωτισμός και η νεωτερικότητα ουδέποτε έλυσαν ικανοποιητικά το υπαρξιακό και κοινωνικό πρόβλημα του ανθρώπου. Αυτό είναι που κάνει την τραγωδία του Σοφοκλή τόσο σπαρακτικά διαχρονική.
Η ανθρώπινη ευθύνη εδώ είναι ακόμη συλλογική του γένους, όχι ατομική, και ο Οιδίπους, πριν ακόμα υπάρξει το οιδιπόδειο σύμπλεγμά του και πριν αρχίσει να δουλεύει ο φοβερός μηχανισμός της ατομικής ενοχής, είναι το επιλεγμένο από τους θεούς αθώο θύμα μιας θυσίας, για την εξαγορά με το αίμα του άλλων, παλιών, άδικα χυμένων αιμάτων. Οι θεοί έχουν αποφασίσει να εξαλείψουν τη βασιλική γενιά του Οιδίποδα λόγω των εγκλημάτων της. Το μόνο «αμάρτημα» του Οιδίποδα είναι ότι γεννήθηκε. Ακόμη δεν το ξέρει και παλεύει να ξεφύγει από τη μοίρα του. Το μαθαίνει μόλις την τελευταία στιγμή και υποτάσσεται στην ανάγκη, αλλά αυτό δεν τον σώζει. Είναι αργά πια για εκείνον, που αναζητούσε ηγεμονικά το φως και βρήκε πίσω του σκοτάδι.
Η Αντιγόνη, που έρχεται μετά, είναι αυτή που ξέρει και θα σωθεί «εν θανάτω» ως σκεύος εκλογής ενός θεού με τραυματική γέννηση και τραυματική παιδική ηλικία, του Διόνυσου, που επιστρέφει στον γενέθλιο τόπο του θέλοντας να ξαναγεννηθεί από μια μήτρα γυναίκας. Η Αντιγόνη είναι η μόνη μέσα στη Θήβα που «αναλαμβάνει» τον θεό, τον «παίρνει εντός της» με την πράξη ταφής του Πολυνείκη και σώζει τον πολιτισμό διασφαλίζοντας το πέρασμα του ανθρώπου από την αγνωσία στη γνώση και από τη θυσία στην αυτοθυσία. Το έργο του Σοφοκλή, δίπλα στο ανοιχτό, αναπάντητο, εναγώνιο υπαρξιακό ερώτημα, διατυπωμένο σε άψογη λογική δομή, το «ποιος είμαι;», διαθέτει επίσης μια παράλληλη κλειστή, άλογη, μυστική, τελεστική υπόσταση, το «ποιος δεν είμαι», που δεν πρέπει να αγνοούμε.
Παρακολουθήσαμε την παράσταση του «Οιδίποδα Τυράννου» από τα Θεατρικά Δρώμενα «Ίασμος» στην Επίδαυρο, σε μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα και σκηνοθεσία του Σίμου Κακάλα. Τοποθετώ τη μετάφραση πρώτη, επειδή το ζήτημα των μεταφράσεων της τραγωδίας είναι κομβικό σήμερα που πληθαίνουν οι αυθαίρετες ή εκ των ενόντων μεταφράσεις. Πρέπει να πω ότι η μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα απέφυγε όσο μπορούσε τις ακρότητες και αυθαιρεσίες παλιών του μεταφράσεων, και αυτό είναι το καλό νέο. Από την άλλη μεριά όμως, και ως δόκιμος ποιητής, ο Γιώργος Μπλάνας πρέπει να αποφασίσει να εμπιστεύεται τις λέξεις του αρχαίου κειμένου αντί να τις ερμηνεύει. «Για να φανεί η μουσική και ο λόγος μιας γλώσσας που διατηρεί ακέραιο το σώμα της ως σήμερα. Ότι πρόκειται για έναν αδιαίρετο λόγο και ότι ίσως βρεθούμε μπροστά σε θαυμαστά αποτελέσματα αν κάποτε προφέρουμε αυτά τα κείμενα με τον ήχο των λέξεών τους, σαν μια ζωντανή παρτιτούρα...» (Γιώργος Μιχαηλίδης).
Η σκηνοθεσία του Σίμου Κακάλα (δραματουργική επεξεργασία της Έλενας Τριανταφυλλοπούλου, κίνηση της Σοφίας Πάσχου) ακολουθεί σε γενικές γραμμές το ύφος και τους ρυθμούς της μετάφρασης, διατηρεί το κείμενο, αλλά μένει προσκολλημένη στη λογική δομή του, όχι στον κρυμμένο υπερβατικό του λόγο. Δεν είδαμε πουθενά το τελετουργικό στοιχείο, κάτι που κάνει να «χλομιάζει» το έργο και να μοιάζουν οι υποκριτικές του από λίγες έως φτωχές. Ο «Οιδίπους» του Γιάννη Στάνκογλου δεν είναι μόνο ένας ανθρωπολογικός τύπος, αλαζών και βίαιος, που αρμόζει στο είδος της τραγωδίας. Αποκτά επιπλέον ψυχολογικά χαρακτηριστικά σύγχρονου ατόμου, κίνητρα και σκοπιμότητες, αλλά χωρίς την αόρατη «σκιά» του πατρικού φόνου να τον ακολουθεί πιστά. Η «Ιοκάστη» της Μαριλίτας Λαμπροπούλου, με μονοδιάστατη κίνηση και υποτονισμένη φωνή, δεν ποιεί, φοβάμαι, το σύνθετο ήθος της βασίλισσας, «υψηλό» και «φαύλο». Ο Γιάννης Νταλιάνης («Κρέων»), όπως πάντα σταθερός και ουσιώδης, είναι ο κορυφαίος αυτής της παράστασης. Ο «Τειρεσίας» του Χρήστου Μαλάκη, ο «Αγγελιαφόρος» του Γιώργου Αμούτζα και ο «Υπηρέτης» του Πανάγου Ιωακείμ, παρότι γέροντες, δόθηκαν αδικαιολόγητα ως νεαροί, μειράκια. Ο «Εξάγγελος» του Σίμου Κακάλα είχε τουλάχιστον την ηλικία του ρόλου του. Με βρίσκει σύμφωνο το λιτό σκηνικό του Γιάννη Κατρανίτσα, αλλά όχι τα κοστούμια του. Δεν συμφωνώ ούτε με τις «αφρικανικές» μάσκες της Μάρθας Φωκά, που έφερναν στον νου τους «αυλικούς με τερατώδεις προσωπίδες» του Γιώργου Σεφέρη. Η μουσική του Φώτη Σιώτα, εκτελεσμένη από τον ίδιο ζωντανά, είναι ενδιαφέρουσα, κυρίως ως τρόπος προσέγγισης και οικειοποίησης του λόγου.
