Οταν το 1967 ο Αντόρνο έδινε στη Βιέννη, έπειτα από πρόσκληση του Συνδέσμου Σοσιαλιστών Φοιτητών, τη διάλεξη που περιέχει το τομίδιο των εκδόσεων Νήσος, στη Γερμανία η Ακροδεξιά είχε ανασυνταχθεί και είχε κατορθώσει να κερδίσει έδρες στα Κοινοβούλια επτά κρατιδίων από τα έντεκα που αποτελούσαν τότε την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία. Η δράση της περιοριζόταν βέβαια από τους αντιναζιστικούς νόμους που είχαν επιβάλει οι νικητές σύμμαχοι μετά τον πόλεμο, αλλά κι αυτό ακόμα οι διάδοχοι των ναζί το χρησιμοποιούσαν ως επιχείρημα για να αποδείξουν τον ψευτοδημοκρατικό χαρακτήρα της Δημοκρατίας που τους περιόριζε.
Ο Αντόρνο δεν ξεγελιέται από όσα λέγονταν (και συνεχίζουν να λέγονται) για «αδιόρθωτους» και για «νοσταλγούς» του ναζισμού. Η ανερχόμενη Ακροδεξιά δεν είναι μια απλή αναβίωση, είναι προϊόν του παρόντος. Η σύγχρονη Ακροδεξιά είναι τέκνο του σύγχρονου καπιταλισμού.
Η γνωστή φράση του Μπρεχτ στο τέλος του έργου του «Η ανακόψιμη άνοδος του Αρτούρο Ουί», «Είναι ακόμα γόνιμη η μήτρα απ’ όπου σούρθηκε!», αντιστοιχεί στην ψυχρή επιστημονική διαπίστωση του Αντόρνο: «Η δυναμική της Άκρας Δεξιάς εξηγείται από το γεγονός ότι οι κοινωνικές προϋποθέσεις του φασισμού συνεχίζουν να υπάρχουν». Αυτές τις κοινωνικές προϋποθέσεις ο Αντόρνο τις συγκεκριμενοποιεί με την «τάση συγκέντρωσης του κεφαλαίου» και τη «διαρκή δυνατότητα υποβιβασμού των κοινωνικών στρωμάτων που κατά την υποκειμενική ταξική τους συνείδηση είναι απολύτως αστικά».
Αυτό όμως, οι τάσεις του καπιταλισμού, είναι η βάση, «η μήτρα», και φυσικά, λέει ο Αντόρνο, δεν υπάρχει αυτοματισμός που οδηγεί οπωσδήποτε στον φασισμό της όποιας μορφής. Η απόκρουση της νεοφασιστικής και ακροδεξιάς επιχειρηματολογίας και η οργάνωση αντιστάσεων έχουν, επομένως, ευρεία αυτονομία. Ο Αντόρνο στη διάλεξή του αξιοποιεί τις μελέτες του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών στη Γερμανία και κυρίως στις ΗΠΑ για τον αυταρχισμό, την αυταρχική προσωπικότητα και την υποταγή στην αυθεντία, στοιχεία που αναπαράγονται σε μαζική κλίμακα και εμφανίζονται, κυρίαρχα πια, στα φασιστικά και νεοφασιστικά κινήματα και τα αντίστοιχα καθεστώτα.
Ενώ είναι σχετικά εύκολο να ανασκευάσει κανείς τα ανορθολογικά βασικά επιχειρήματα και να αντικρούσει τις ανορθολογικές προθέσεις της Ακροδεξιάς, αυτός ο ανορθολογισμός συνδυάζεται με απόλυτα ορθολογική και αποτελεσματική οργάνωση της προπαγάνδας και αξιοποίηση προκαταλήψεων, ιδίως στα μέσα ενημέρωσης, αλλά και στον καθημερινό λόγο, κι έτσι η απήχηση των ακροδεξιών και νεοφασιστικών ισχυρισμών υπερβαίνει κατά πολύ την απήχηση των αντίστοιχων πολιτικών φορέων. Πρόκειται για μια «γιγάντια ψυχολογική τέχνη αποβλάκωσης, μια γιγάντια ψυχολογική απάτη» - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει ένα κέντρο από το οποίο προέρχεται αυτό το εγχείρημα.
Πρέπει, λοιπόν, «να επισημανθούν αυτά τα τεχνάσματα (...) να ονοματιστούν, να περιγραφούν οι επιπτώσεις τους (...) γιατί στο κάτω-κάτω κανείς δεν θέλει να τον πιάσουν κορόιδο».
Βέβαια, λέει ο Αντόρνο, η Ακροδεξιά «δεν είναι ψυχολογικό και ιδεολογικό ζήτημα, αλλά απολύτως πραγματικό και πολιτικό ζήτημα». Η ουσία της όμως είναι αντικειμενικά ψευδής κι αυτό την εξαναγκάζει να χρησιμοποιεί ιδεολογικά-προπαγανδιστικά μέσα. Επομένως, χρειάζεται να αντιμετωπιστεί και στο δικό της, το ιδεολογικό πεδίο «με τη διαπεραστική δύναμη του ορθού λόγου, με την αληθινά μη ιδεολογική αλήθεια».
Ορθολογικά μέσα, ανορθολογικοί σκοποί
«Η έλλειψη θεωρίας και το χαμηλό πνευματικό επίπεδο αυτών των κινημάτων δεν πρέπει να μας παρασύρει ώστε να τα υποτιμήσουμε. Θα μαρτυρούσε έλλειψη πολιτικής διορατικότητας εάν γι’ αυτόν τον λόγο πιστεύαμε ότι θα αποτύχουν. Το χαρακτηριστικό αυτών των κινημάτων είναι η εξαιρετική τελειότητα των μέσων, πρωτίστως των προπαγανδιστικών μέσων με την ευρύτερη έννοια, σε συνδυασμό με την τυφλότητα, τον παραλογισμό κιόλας των σκοπών. Και πιστεύω ότι αυτός ακριβώς ο συνδυασμός ορθολογικών μέσων και ανορθολογικών σκοπών, αν μου επιτρέπεται να το διατυπώσω τόσο συντομευμένα, αντιστοιχεί κατά κάποιον τρόπο με τη γενική πολιτισμική τάση, η οποία καταλήγει γενικά στην τελειότητα των τεχνικών και των μέσων, ενώ ο συνολικός κοινωνικός σκοπός στην πραγματικότητα χάνεται.
Η προπαγάνδα είναι προπάντων κατά τούτο ιδιοφυής, ότι εξομοιώνει την αναμφισβήτητη διαφορά μεταξύ των πραγματικών συμφερόντων και των προβαλλόμενων ψευδών σκοπών αυτών των κομμάτων και κινημάτων. Αυτό είναι, όπως άλλοτε στους ναζί, η ουσία του πράγματος. Όταν τα μέσα προϊόντως υποκαθιστούν τον σκοπό, τότε μπορούμε σχεδόν να πούμε ότι σε αυτά τα ακροδεξιά κινήματα η προπαγάνδα αποτελεί την ουσία της πολιτικής. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι λεγόμενοι ηγέτες του γερμανικού Εθνικοσοσιαλισμού, οι Χίτλερ και οι Γκέμπελς, ήταν πρωτίστως προπαγανδιστές και επένδυσαν την παραγωγικότητα και τη φαντασία τους στην προπαγάνδα».
Απόσπασμα από το βιβλίο του Τέοντορ Β. Αντόρνο «Όψεις της νέας Ακροδεξιάς», εκδόσεις Νήσος
* Ο Θόδωρος Παρασκευόπουλος είναι οικονομολόγος και μεταφραστής του βιβλίου «Όψεις της νέας Ακροδεξιάς»
