Το 1963, τέσσερα χρόνια μετά το αντιφασιστικό αριστούργημα «Μπιλιάρδο στις εννιάμισι», ένα από τα σημαντικότερα έργα του «κινήματος» που ονομάστηκε «λογοτεχνία των ερειπίων», ο Χάινριχ Μπελ (Νόμπελ 1972), ο άνθρωπος που σφράγισε όσο κανείς άλλος ίσως τη μεταπολεμική λογοτεχνία της Γερμανίας, γράφει τις «Απόψεις ενός κλόουν» -σε νέα πολύ καλή μετάφραση του Δημήτρη Δημοκίδη και μ’ ένα εμπεριστατωμένο επίμετρο από την Αλεξάνδρα Ρασιδάκη- αποδεικνύοντας, για ακόμη μία φορά, πως η καταγγελτική ματιά και η, άνευ όρων και ορίων, κοινωνική κριτική στα χέρια του μετουσιώνεται σε σπουδαία λογοτεχνία.
Πρόκειται για έναν ενδοσκοπικό μονόλογο - ποταμό από τα μελαγχολικά και πικραμένα χείλη του Χανς Σνιρ, γόνου αστικής οικογένειας από την Βόννη, την οποία και εγκαταλείπει για να περάσει στην «αντίπερα όχθη» κάνοντας την προσωπική του επανάσταση: γίνεται κλόουν, μετακινούμενος διαρκώς από τόπο σε τόπο -«επί πέντε χρόνια, σχεδόν κάθε μέρα από κάπου αναχωρούσα και κάπου έφτανα» λέει-, μια επιλογή που τον καθιστά περίγελο στα υποκριτικά ρεμβώδη μάτια της καλής κοινωνίας από όπου προέρχεται. Το σκηνικό όπου διαδραματίζεται η δράση είναι η διαιρεμένη μεταπολεμική Γερμανία.
Ο Χανς ερωτεύεται την πιστή καθολική Μαρί, όταν όμως εκείνη τον εγκαταλείπει για να παντρευτεί κάποιον άλλο, επιλέγοντας την ασφάλεια από τη διαρκή περιπλάνηση και την αμφισβήτηση όλων των συμβάσεων που της προσφέρει η ζωή με τον Χανς, ο τελευταίος βουλιάζει στα έσχατα της ύπαρξής του, βιώνοντας την απόλυτη μοναξιά και την προδοσία, αναπολώντας εικόνες και καταστάσεις από τη ζωή του με την Μαρί, αλλά και από όλη την πορεία ρήξης του με ένα παρελθόν που καθορίστηκε από μια ύπουλη ανάγκη ασυνέχειας.
Αν δεν αναγνωρίσουμε τα λάθη του παρελθόντος, αν δεν μπορέσουμε να δούμε γυμνό το είδωλό μας στον καθρέφτη, αν κάνουμε μετατόπιση ευθυνών ή, πολύ περισσότερο, καμωνόμαστε πως δεν υπάρχουν καθόλου ευθύνες, αν εξωραΐσουμε το παρελθόν, τότε αυτό θα ρίξει τη βαριά σκιά του στο παρόν, άρα και στο μέλλον μας. Επανεκκίνηση δίχως μνήμη δεν υπάρχει. Η μνήμη είναι όπλο. Ίσως το μοναδικό. Το ζητούμενο δεν είναι η συγχώρεση αλλά η κατανόηση. Η λύτρωση, αν έρθει, θα έρθει μέσω αυτής: της κατανόησης. Ακόμη κι αν αυτό σημαίνει να αντιπαρατεθείς με το ναζιστικό παρελθόν σου. Αυτές είναι οι βαθιές πεποιθήσεις του Μπελ. Δεν μπορείς να βιώσεις το παρόν ως ελεύθερος άνθρωπος, αν δεν κατανοήσεις το παρελθόν. Αν δεν αποδεχτείς το παρελθόν, ακόμη κι όταν αυτό απαρτίζεται από θηριωδίες. Ή μάλλον ακριβώς τότε.
Η μοναξιά του Χανς είναι συντριπτική. Σπαρακτική επίσης. Και γίνεται ακόμη πιο σπαρακτική γιατί δεν του επιβάλλεται, την επιβάλλει ο ίδιος στον εαυτό του αδυνατώντας να συμβιβαστεί. Η εύθραυστη, ευαίσθητη και στον παραμικρό κραδασμό, φύση του -η φύση του καλλιτέχνη εντέλει- εναντιώνεται σε μια κοινωνία που έχει κάνει σύμβολο και οδηγό της την υποκρισία. Ο Χανς φαντάζει ακραίος, ακόμη και άδικος, αλλά μιλάει από τη σκοπιά του τσακισμένου, του διαλυμένου σε όλα τα επίπεδα -συναισθηματικά, επαγγελματικά, ηθικά-, γι’ αυτό και η «αλήθεια» του καίει.
Υπάρχει μια συνταρακτική σκηνή στο βιβλίο, η οποία απηχεί και συμπυκνώνει το πνεύμα του. Η μητέρα του Χανς, πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής Συλλόγων για την Εξάλειψη των Φυλετικών Αντιθέσεων, η οποία στο παρελθόν είχε στείλει, καταδικάζοντάς τη έτσι σε θάνατο, την ανήλικη κόρη της στο μέτωπο για να πολεμήσει τους «Εβραιογιάνκηδες», εγκρατής στα όρια της τσιγκουνιάς η ίδια, τόσο για τον εαυτό της όσο και για τους άλλους, κατεβαίνει στο υπόγειο και, νομίζοντας πως κανείς δεν την βλέπει, καταβροχθίζει μια φέτα χοιρομέρι. Ο Χανς την βλέπει. «Βλέπει» την υποκρισία που κρύβεται μέσα στην πράξη της και λέει: «Παράξενο, αλλά αγαπώ αυτούς που ανήκουν στο είδος μου: τους ανθρώπους». Γιατί στον πυρήνα του βιβλίου, αλλά και στον πυρήνα όλου του έργου του Μπελ, βρίσκεται αυτό ακριβώς: Η αγάπη για τον άνθρωπο. Η κατανόηση της αντιφατικότητάς του. Αυτή η αγάπη είναι που οπλίζει την πένα του.
Ο Χάινριχ Μπελ, πάντα με όρους λογοτεχνικούς, επιτίθεται στην αστική τάξη και στους κύκλους της Καθολικής εξουσίας. Επιτίθεται στην υποκρισία και τον εξωραϊσμό. Επιτίθεται στην έλλειψη μνήμης και στην αποσιώπηση. Ο σαρκαστικός, καταιγιστικός, ανελέητος τόνος του δεν μπορεί να κρύψει τη μελαγχολία και τον πόνο του ανθρώπου, τον πόνο του καλλιτέχνη, ο οποίος «βλέπει» όσα οι άλλοι προσπερνούν. Αλλά αυτό είναι η δύναμή του.
Info
Χάινριχ Μπελ, «Απόψεις ενός κλόουν»
Εκδ. Πόλις
Μετάφραση: Δημήτρης Δημοκίδης
384 σελ. Τιμή:20 ευρώ
