Πώς η τέχνη συναντήθηκε και συνομιλεί με την Επανάσταση του 1821 και πώς διένυσε τον ιστορικό χρόνο των 200 ετών μέχρι σήμερα; Τα αποτυπώματα αυτής της διαδρομής εγγράφονται στις πολυπρισματικές προσεγγίσεις που επιχειρεί η έκδοση "1821-2021. Μνήμες τεχνών - Θραύσματα Ιστορίας" (εκδ. Νήσος), με την οποία το Ινστιτούτο Πουλαντζάς επιχειρεί να συμβάλει στον δημόσιο διάλογο για την κομβική επέτειο.
Με τους όρους και τα αποτυπώματα της τέχνης, με πυξίδα τις αισθητικές εγγραφές, τα τέχνεργα και τα καλλιτεχνήματα όλης αυτής της διαδρομής, τα 47 κείμενα του τόμου διατρέχουν τη διανυσμένη μνήμη, τα κοινωνικά τραύματα, τα κυρίαρχα αφηγήματα και τους αντίποδές τους, τις συνέχειες και τις ασυνέχειες, τις επισημάνσεις και τις αποσιωπήσεις, αυτά που μιλήθηκαν κι αυτά που ξεχάστηκαν. Και διεκδικούν έναν αναγνώστη όχι στον ρόλο του παρατηρητή, αλλά στη θέση του δρώντος υποκειμένου που αναστοχάζεται το παρελθόν προκειμένου να επανασυνθέσει το οπλοστάσιο του μέλλοντος.
Άλλωστε "αυτή είναι η δύναμη της τέχνης, που μιλά με τον καιρό της. Να μας αποκαλύπτει όσα προηγήθηκαν με όρους μέλλοντος" μας λέει ο ζωγράφος Ανδρέας Μαράτος, επιστημονικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Πουλαντζάς, επιμελητής του τόμου και συγγραφέας της κατατοπιστικής εισαγωγής του.
Συζητώντας για τις μνήμες των τεχνών, τα θραύσματα αλλά και την επαναπροσέγγιση της Ιστορίας, ο Α. Μαράτος υπογραμμίζει ιδιαίτερα την ανάγκη "να αντιπαραβάλουμε στους ανιστόρητους εθνικισμούς και τα συντηρητικά στερεότυπα που επικαιροποιούνται με όλο και πιο ανορθολογικό κι επικίνδυνο τρόπο την άλλη Ελλάδα, αυτήν που αποκαλύπτει η τέχνη με την αλήθειά της".
* Γιατί επέλεξε το Ινστιτούτο να εστιάσει τη συμβολή του στην επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 μέσω της τέχνης; Ποιες μνήμες ανασύρουν οι τέχνες και ποια θραύσματα της Ιστορίας αναδεικνύει ο τόμος που επιμεληθήκατε;
Θεωρήσαμε πως μια τέτοια ιδιαίτερη οπτική θα έχει πολλά να προσφέρει επί της ουσίας στον δημόσιο διάλογο για την επέτειο. Να δούμε δηλαδή υπό το πρίσμα των τεχνών τα 200 χρόνια, και μάλιστα να μην εστιάσουμε στη χρονολογία της επετείου, αλλά να διατρέξουμε αναστοχαστικά αυτούς τους δύο αιώνες της νεοελληνικής περιπέτειας.
Η τέχνη αποτελεί προνομιακό τόπο για ένα τέτοιο εγχείρημα γιατί μέσα της, μέσα στα έργα τέχνης, με πολύ ιδιαίτερους όρους φωλιάζει η εποχή τους και όσα προηγήθηκαν, η σύνθετη σχέση προσωπικού και συλλογικού, τα κυρίαρχα κοσμοείδωλα αλλά και οι υπόγειες δυναμικές του καιρού τους, απόηχοι από την περιπέτεια της σκέψης και της δράσης των ανθρώπων, απ' όσα ονειρεύονταν, για όσα αγωνίζονταν.
Από την άλλη ένα έργο τέχνης, όταν φεύγει από τα χέρια του δημιουργού του, ταξιδεύει μέσα στον χρόνο και συναντιέται με καινούργια βλέμματα, καινούργια αιτήματα, καινούργιες ανάγκες. Δεν είναι λοιπόν η μνήμη του ένα θραύσμα, ένα πολύτιμο τεκμήριο Ιστορίας;
* Ποιες αιχμές οφείλει να έχει ένα αριστερό think tank όταν αναμετριέται με το βάρος μιας τέτοιας επετείου;
Μιλώντας με γκραμσιανούς όρους, θα έλεγα πως, γενικότερα, ένα αριστερό think tank οφείλει να επιδίδεται με νηφαλιότητα και επιστημονική εγκυρότητα σε έναν διαρκή "πόλεμο θέσεων". Να βλέπει πίσω από τα κυρίαρχα παραπλανητικά αφηγήματα, από τη συγκάλυψη των πραγματικών δομικών αντιθέσεων της ελληνικής κοινωνίας, από τη φτηνή γλώσσα των δεικτών και των αριθμών. Να αναδεικνύει τα ζωντανά αιτήματα της κοινωνίας, των κινημάτων, των εργαζομένων, τα αδιέξοδα της κυρίαρχης πολιτικής.
Αυτό προσπαθούμε, στο μέτρο των δυνατοτήτων μας, με τις δράσεις μας, τις εκδόσεις μας, τις μελέτες μας. Με αυτό το σκεπτικό σχεδιάσαμε και τον συγκεκριμένο τόμο. Να αντιπαραβάλουμε στους ανιστόρητους εθνικισμούς και τα συντηρητικά στερεότυπα, που επικαιροποιούνται με όλο και πιο ανορθολογικό κι επικίνδυνο τρόπο, την άλλη Ελλάδα, που αποκαλύπτει η τέχνη με την αλήθειά της. Αυτή που αγωνίζεται, που ονειρεύεται και διεκδικεί έναν κόσμο χειραφέτησης, πραγματικής ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης.
* Η τέχνη δηλαδή εξακολουθεί να αποτελεί προνομιακό και πεδίο αιχμής για την αριστερή σκέψη, πολλώ δε μάλλον όταν πρόκειται για μια επέτειο τόσο κομβική;
Η τέχνη δεν μπορεί από μόνη της να αλλάξει τον κόσμο, αλλά χωρίς την τέχνη ο κόσμος δεν αλλάζει. Η τέχνη και στις πιο δύσκολες συνθήκες απελευθερώνει δημιουργικές δυνάμεις γιατί δεν υπηρετεί ποτέ μονοσήμαντα την εποχή της. Υπ' αυτό το πρίσμα αφορά απολύτως την αριστερή σκέψη. Κοιτάμε λοιπόν προς τα πίσω με το ερώτημα αν και η Αριστερά σήμερα εξακολουθεί να τροφοδοτεί την τέχνη.
* Η Αριστερά σήμερα μπορεί να τροφοδοτήσει την τέχνη;
Μπορεί, και βέβαια μπορεί, αν καταφέρει πρωτίστως να διατυπώσει ένα καινούργιο, πειστικό, μαζικό "εμείς", έναν ανοιχτό ορίζοντα. Ανάγκη επιτακτική σήμερα που η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση έχει φτάσει την ανθρωπότητα σε οριακό σημείο. Κι αυτό το λέω επειδή η τέχνη σήμερα απαντά περισσότερο υπαρξιακά και διαισθητικά απέναντι στα κοινωνικά αδιέξοδα. Αυτό το καινούργιο, υποψιασμένο, πολλαπλά συγκροτημένο "εγώ" πρέπει να ξανασυναντηθεί με το "εμείς". Ελπίζω πάντα πως παλιά και νέα κινήματα θα βρουν έναν σύγχρονο κοινό βηματισμό και πως η τέχνη θα μπορέσει να εκφράσει τον βαθύτερο παλμό του. Υπάρχουν δυσκολίες αλλά κι ενδείξεις ενθαρρυντικές προς αυτή την κατεύθυνση.
* Γι' αυτό το "πανόραμα" των 200 ετών ακολουθήσατε μια άτυπη χρονολογική δομή. Ποιες μορφές της χώρας αναδεικνύονται μέσα από τα κείμενα του τόμου;
Κοιτάξτε, ο τόμος περιλαμβάνει 47 κείμενα. Όμως, ακόμα κι έτσι, ήταν αδύνατο να αποπειραθούμε έναν καθολικό αναστοχασμό για κάθε μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης και πρακτικής. Έτσι, και επειδή ο χαρακτήρας των προσεγγίσεων είναι πολυπρισματικός, αποφασίσαμε να ακολουθήσουμε μια χρονολογική διάρθρωση των κειμένων ταξινομώντας τα κείμενα σε οκτώ ενότητες που αντιστοιχούν σε ισάριθμες ιστορικές περιόδους από τα χρόνια της Επανάστασης μέχρι σήμερα.
Ο τόμος ξεκινά με ένα κείμενο του Παντελή Μπουκάλα για τα δημοτικά τραγούδια στα χρόνια του ’21 και κλείνει με τα «Μυστικά της Εγνατίας» του Νίκου Κυπουργού και της Ελίτας Κουνάδη και τη συναυλία τους στο Ηρώδειο τον Ιούνιο του 2018. Αυτό εξυπηρετεί καλύτερα τις στοχεύσεις του τόμου γιατί μας βοηθά να χαρτογραφήσουμε τα διακόσια χρόνια και, ταυτόχρονα, να απευθύνουμε ανοιχτή πρόσκληση για τη συνέχιση του εγχειρήματος, για τον εμπλουτισμό και την ανάπτυξη αυτού του "χάρτη" ιστορικής αυτογνωσίας.
* Η τέχνη, όπως μελετάται σ' αυτόν τον τόμο, μπορεί να συμβάλει στην ιστορική αυτογνωσία που έχει ανάγκη σήμερα η ελληνική κοινωνία;
Για να σας απαντήσω πειστικά θα αναφερθώ εκτενέστερα στα περιεχόμενα του τόμου. Υπάρχουν κείμενα για την περιπέτεια του ελληνικού αστικού τραγουδιού και της δισκογραφίας του μέσα σε αυτά τα διακόσια χρόνια, για το ελληνικό τοπίο, τη μνήμη και την ιδεολογία του στη φωτογραφία και την αρχιτεκτονική, για την ιστορική μνήμη των δημοτικών τραγουδιών, των παραλλαγών, των συλλογών τους και της ιδεολογικής τους χρήσης, για τη χρήση της μουσικής στα βασανιστήρια μετεμφυλιακά και κατά τη διάρκεια της Χούντας, για το θέατρο στο τέλος του 19ου αιώνα, τη μεταφραστική ιστορία της Αντιγόνης του Σοφοκλή από το 1867 μέχρι σήμερα, για το παραμύθι και τη λαϊκή αφήγηση, για τη μνημειομανία και την ανέγερση ηρώων τον 19ο αιώνα, για το ερώτημα των απαρχών της νεοελληνικής τέχνης, για την απεικόνιση του Βυζαντίου στα σχολικά εγχειρίδια, για την τομή της Μικρασιατικής Καταστροφής όπως αποτυπώθηκε στη ζωγραφική και τη φωτογραφία, για την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών κατά τη διάρκεια του πολέμου του ’40 και της δικτατορίας, για την Επιθεώρηση Τέχνης, για τον χορό, για τα θεατρικά προγράμματα, για την καλλιτεχνική αβανγκάρντ της διασποράς, για την παιδική λογοτεχνία, την ποίηση, τον κινηματογράφο, για την ορατότητα και την ερωτική διαφορά στην τέχνη, για την εναλλακτική σκηνή, για τη λογοκρισία στην τέχνη, για τη λογοτεχνία την περίοδο της κρίσης. Διαπιστώνουμε τις πολλαπλές ελληνικότητες που αναδύθηκαν και σφυρηλατήθηκαν μέσα στα 200 χρόνια, τις αντικρουόμενες εθνικές αφηγήσεις, τα αδειανά πουκάμισα και τα κακοραμμένα κοστούμια της επίσημης Ιστορίας.
* Πόσες και ποιες Ελλάδες αποκαλύπτονται με αφορμή αυτόν τον τόμο; Για ποια ελληνικότητα μπορούμε να μιλάμε σήμερα;
Θα σας απαντήσω μέσα από το έργο του εξωφύλλου του Γιάννη Ψυχοπαίδη, που μας πρόσφερε γενναιόδωρα για την έκδοση και τον ευχαριστούμε γι' αυτό. Το έργο φτιάχτηκε το 2015, την περίοδο της έντασης της προσφυγικής κρίσης, και έχει τον τίτλο "Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο". Ένα σπασμένο συρματόπλεγμα ανοίγει στο βλέμμα του θεατή ένα ανησυχαστικό θαλασσινό τόπο, η νύχτα με τη μέρα συνυπάρχουν στον ουρανό, ο καιρός μοιάζει απειλητικός. Η Μακρόνησος, τόπος εξορίας και μαρτυρίου για τον ποιητή και τους συντρόφους του, οι ακτές του ανατολικού Αιγαίου αβέβαιος προορισμός για τους πρόσφυγες όχι μόνο σήμερα μα και εκατό χρόνια πριν, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Το ωραίο κεφάλι της "Κοιμωμένης" του Χαλεπά μοιάζει με μετέωρο ερώτημα πάνω από την ιστορία του τόπου. Πολλές Ελλάδες υπήρξαν και χώρεσαν μέσα σε αυτά τα διακόσια χρόνια. Πολλά χάθηκαν και πολλά κερδήθηκαν. Άλλα τα διαφύλαξε η μνήμη και άλλα βυθίστηκαν στη λήθη. Αυτή είναι η δύναμη της τέχνης, που μιλά με τον καιρό της. Να μας αποκαλύπτει όσα προηγήθηκαν με όρους μέλλοντος.
* Θεωρείτε ότι αυτά τα κείμενα θα βοηθήσουν ενδεχομένως τον ιστορικό του μέλλοντος να συναγάγει τα δικά του συμπεράσματα και για την εποχή μας;
Ναι, γιατί το βλέμμα μας δεν μπορεί να είναι ουδέτερο. Ανήκουμε στο δικό μας παρόν. Και φωτίζουμε το παρελθόν, με τις δεσμεύσεις, τα αιτήματα, τα μελήματα, τις προσλαμβάνουσες, το εννοιολογικό οπλοστάσιο της δικής μας εποχής, του δικού μας αρχείου. Και από τη σκοπιά της δικής μας θέσης εκφοράς εντός του δοσμένου ιστορικού και κοινωνικού γίγνεσθαι. Με τη γνώση των όσων μεσολάβησαν. Αναστοχαζόμαστε λοιπόν το παρελθόν σημαίνει πως διαβάζουμε την εποχή μας αντιπαλεύοντας τα προκατασκευασμένα σχήματα και έχοντας το βλέμμα επιτακτικά στραμμένο στο δικό μας μέλλον. Ποια Ελλάδα θέλουμε, και σε τι κόσμο. Έτσι αποκαλύπτουμε, ταυτόχρονα, και ένα μέρος από το φάσμα των οπτικών του δικού μας καιρού.
* Η δική σας εμπειρία από τη διαδικασία ολοκλήρωσης αυτού του τόμου μέσα στη συνθήκη της πανδημίας τι σας βοήθησε να διαπιστώσετε; Ως εμπειρία τι σας πρόσφερε;
Μου πρόσφερε ένα απροσδόκητο αίσθημα αισιοδοξίας. Πως ακόμα και στις πιο δύσκολες συνθήκες, αυτές της πανδημίας και της απομόνωσης, πενήντα άνθρωποι κατορθώσαμε να φτιάξουμε αυτή την άτυπη αλλά καίρια συλλογικότητα. Με αμοιβαία μεταξύ μας δέσμευση και εμπιστοσύνη, η καθεμιά και ο καθένας μας με τα δικά του επιστημονικά μελήματα, συν-δημιουργήσαμε αυτό το μικρό πανόραμα διακοσίων χρόνων ελληνικής τέχνης, προτρέποντας τους πιθανούς αναγνώστες μας, τις πιθανές αναγνώστριες μας να διαβάσουν αλλιώς τη νεοελληνική περιπέτεια.
* Εν τέλει, μέσα από αυτή τη διαδικασία σχεδιασμού, επιμέλειας και ολοκλήρωσης του τόμου, σε τι διαπιστώσεις καταλήξατε σε σχέση με την επέτειο των 200 χρόνων;
Διαπιστώνουμε ότι οι προηγούμενες γενιές μάς κληροδότησαν πολύτιμη εμπειρία, θετική και αρνητική, αλλά και οδοδείκτες για το μέλλον. Τώρα που επιχειρείται συστηματικά η αναθεώρηση και το ξαναγράψιμο της Ιστορίας από την κυρίαρχη ιδεολογία, δεν πρέπει να μείνουμε με σταυρωμένα τα χέρια. Είναι αίτημα μέλλοντος η ανάληψη αυτής της ευθύνης. Θα ήθελα λοιπόν να κλείσω τη συνομιλία μας με ένα απόσπασμα ομιλίας του Άγγελου Ελεφάντη από τη συλλογή κειμένων του "Μας πήραν την Αθήνα", που τη συμπεριέλαβα και στην Εισαγωγή της συλλογής:
"Αυτή η συνείδηση ότι ανήκουμε και στο μέλλον ακριβώς επειδή έχουμε παρελθόν, ότι υπήρξαν πολλά μέλλοντα κι όχι μόνον εκείνα που οι νικητές κατοχύρωσαν με απαράγραπτους τίτλους νομής, αυτή λοιπόν η συνείδηση που υπερβαίνει την παροντική στιγμή παρέχει τη βεβαιότητα μιας ενδεχομενικότητας στην οποία υπάρχουν πολλά μέλλοντα και μελλούμενα. Αυτή είναι η ζώσα Ιστορία, αυτή που κάνει τους ανθρώπους να ζουν κι όχι να επιζούν μόνο σε στιγμές παρόντος, να επιθυμούν ένα μέλλον καλύτερο από το παρόν, γιατί χάρη σ' αυτή τη ζώσα Ιστορία που είναι στοιχείο της συνείδησής τους γνωρίζουν ότι το παρελθόν επαλήθευσε μια εκδοχή των πραγμάτων, είχε όμως μέσα του περισσότερες, που ηττήθηκαν ή διαψεύστηκαν γιατί δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις επικράτησης. Έτσι γυρίζουμε και ξαναγυρίζουμε σαν τα ζαγάρια στις πατημασιές όπου χάθηκαν τα ίχνη".
Τέτοια ίχνη αναζητήσαμε μέσα από τα κείμενα του τόμου.
