Όλα όσα θα ήθελα να πω για το τεράστιο έργο και για την ανεκτίμητη προσφορά του Μίκη Θεοδωράκη στον πολιτισμό μας δεν χωρούν μέσα σε ένα άρθρο εφημερίδας. Περιορίζομαι αναγκαστικά στις μουσικές που έγραψε για το θέατρο, με αφετηρία τη μουσική για την Τραγωδία του Ευριπίδη «Φοίνισσες», που ανέβηκε από το Εθνικό Θέατρο στην Επίδαυρο το 1960 σε σκηνοθεσία του Αλέξη Μινωτή.
Η παραγγελία της μουσικής δόθηκε στον Μίκη κατευθείαν από τον Μινωτή, που πρέπει να είχε καταλάβει με την οξύτατη διαίσθησή του πόσο αυτό το έργο, που μας μιλάει συνταρακτικά για έναν εμφύλιο πόλεμο ελληνικό, θα «τάραζε» γόνιμα τη λαβωμένη από εμφυλίους ψυχή του συνθέτη μας και θα ερέθιζε δημιουργικά τη φαντασία του. Κάτι που συνέβη πράγματι.
Η επικολυρική μουσική του για τις «Φοίνισσες» συνδυάζει ιδανικά τη δυτική αρμονία με το βυζαντινό μέλος, την εκκλησιαστική με τη σύγχρονη κοσμική μουσική και συνδέεται οργανικά με τις άλλες μεγάλες δημιουργίες του: τη μουσική για το «Άξιον Εστί» του Ελύτη, για τον ορατοριακό «Επιτάφιο» και τη «Ρωμιοσύνη» του Ρίτσου, για τον «Αίαντα» του Σοφοκλή (1961), για τις «Τρωάδες» του Ευριπίδη (1965), για τη «Λυσιστράτη» του Αριστοφάνη (1966), την «Ορέστεια» του Αισχύλου (1986-1988) κ.ά.
Υπάρχει, όμως, κάτι πιο πολύ από αυτό. Στις «Φοίνισσες» πιστεύω ότι η επαφή του Μίκη με το κείμενο υπήρξε μια στιγμή καθοριστική για την ολοκλήρωση τόσο του ψυχοπνευματικού τοπίου του όσο και του ορίζοντα της σκέψης του. Επειδή, όπως έγραψα πιο πάνω, οι «Φοίνισσες» είναι η κατ’ εξοχήν Τραγωδία του Ελληνικού Εμφυλίου. Πρόκειται για μια λαϊκότροπη «σύνοψη» του Μύθου του Οιδίποδα, επικεντρωμένη στο εμφυλιακό γεγονός.
Σε αυτές ο Ευριπίδης αναγορεύει σε κεντρικό πρόσωπο τη μάνα Ιοκάστη που επιχειρεί μάταια να συγκρατήσει τους δύο γιους της να μη αλληλοσφαγούν («δυο γιους είχες μανούλα μου») και, όταν αποτυγχάνει, βάζει τέλος στη ζωή της.
Σε αντίθεση με τους αριστοκρατικούς «Επτά επί Θήβας» του Αισχύλου, όπου η Ερινύα είναι μια δύναμη κοσμική, σχεδόν συμπαντική, στις λαϊκές «Φοίνισσες» η Ερινύα έχει χάσει τα κοσμικά φτερά της και έχει μεταπέσει σε Έριδα, σε πολιτική διαμάχη περί της Αρχής, ερήμην των θεών. Χωρίς ο ποιητής να τάσσεται με τη μία ή την άλλη πλευρά.
Όσοι έχουν ζήσει εμφυλιακές καταστάσεις γνωρίζουν πολύ καλά ότι οι πρωταγωνιστές της εμφύλιας σύγκρουσης διαθέτουν πάντα μια διπλή ταυτότητα. Ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης είναι έτσι στις «Φοίνισσες», αντίστοιχα για τους μεν και για τους δε ταυτόχρονα η καταστροφή και η σωτηρία της πόλης, η ντροπή και η δόξα της.
Οι αρχαίοι, σε αντίθεση με εμάς, αυτό το γνώριζαν πολύ καλά. Για να μην διαιωνίζεται ο εμφύλιος μέσα στο πνεύμα και στην ψυχή των επιζώντων, διέθεταν μια συγκεκριμένη τελετή: ίδρυαν ένα κοινό μνημείο για τους νεκρούς των δύο παρατάξεων, τους οποίους τιμούσαν κάτω από την κοινή ονομασία ενός «Δαίμονα Σωσίπολη», προστάτη της πόλης, στον οποίο πίστευαν ότι είχαν μεταμορφωθεί οι νεκροί.
Γνωρίζουμε αυτήν την τελετή από τον Παυσανία, αυτό ήταν κατά πάσα πιθανότητα το αυθεντικό τέλος των «Επτά» του Αισχύλου, αλλά και ο Ευριπίδης την είχε εντάξει στην ατελώς σωζόμενη τραγωδία του «Υψιπύλη», του ίδιου κύκλου με τις «Φοίνισσες».
Μπορούμε, λοιπόν, να καταλάβουμε ποιο ακριβώς είναι το αίτημα της Αντιγόνης προς τον Κρέοντα στην τραγωδία του Σοφοκλή με το όνομά της και στις «Φοίνισσες» του Ευριπίδη. Το «συμφιλείν» της δεν είναι αφηρημένο, περιέχει την απαίτηση ίδρυσης του κοινού μνημείου των πεσόντων, που ο Κρέων αρνείται. Είναι το αίτημα για τη συμφιλίωση του λαού. Αλλά κάτω από τον νοητό «Ήλιο της Δικαιοσύνης» πάντα.
Ο στίχος του «Άξιον Εστί» του Ελύτη: «Της Δικαιοσύνης Ήλιε νοητέ και Μυρσίνη εσύ δοξαστική, μη παρακαλώ σας, μην αλησμονάτε τη χώρα μου», που έξοχα μελοποίησε ο Μίκης κάνοντας το ποίημα του Ελύτη λαϊκό τραγούδι, προέρχεται εν μέρει από τις λαϊκές, ευριπιδικές «Φοίνισσες».
Αυτό ήταν το ισόβιο, μόνιμο αίτημα και ο αγώνας του τραγουδιστή των καημών της Ρωμιοσύνης Μίκη Θεοδωράκη: η συμφιλίωση του λαού, αλλά πάντα κάτω από τον νοητό Ήλιο της Δικαιοσύνης και της αληθινής δημοκρατίας. «Έφυγε» με αυτόν τον ασίγαστο καημό. Όπως ο Ευριπίδης. Ας τον τιμήσουμε και γι’ αυτόν τον αγώνα του.
