Πριν από είκοσι χρόνια ο μουσικογράφος και ερευνητής Θωμάς Ταμβάκος, ιδρυτής του πολύτιμου Αρχείου Ελλήνων Μουσουργών, συνάντησε τον αείμνηστο συνθέτη, μουσικολόγο, αρχιμουσικό, οργανίστα και γνωστό διευθυντή χορωδιών Μάρκο Σοφιανόπουλο (1952-2014) στη γενέτειρά του, την Τεργέστη. Έναν συνθέτη της διασποράς που άφησε ανεξίτηλο το μουσικό χνάρι του με πολλά θαυμάσια έργα, που εξερευνούν τα όρια μεταξύ τονικότητας και ατονικότητας.
«Laudi Duecentesche»
Το 2001 ο Μάρκος Σοφιανόπουλος προσέφερε στον Θωμά Ταμβάκο ένα πολύτιμο δώρο: την έντυπη έκδοση από τον ελβετικό μουσικό οίκο Pizzicato της συλλογής «Laudi Duecentesche» με τις επεξεργασίες του για φωνή, εκκλησιαστικό όργανο και αναγεννησιακό λαούτο κάποιων μεσαιωνικών κοσμικών, αλλά και θρησκευτικών τραγουδιών της Ιταλίας.
Είκοσι χρόνια μετά, αυτό το βιβλίο έγινε δίσκος χάρη σε δύο υπέροχες κυρίες. Την υψίφωνο Γεωργία Μπαλαμπίνη (με εξειδίκευση στην παλαιά μουσική) και τη σημαντική μουσικολόγο - οργανίστα Αλίνα Καλοπανά.
Εξαιρετικές οι ερμηνευτικές τους προσεγγίσεις, που αναδεικνύουν αυτή την εξαίσια παλαιά μουσική. Οι δύο ερμηνεύτριές μας αποκαλύπτουν μια λαμπρή μουσική παράδοση γεμάτη από τη λιτότητα και τη βαθιά πνευματικότητα μιας μουσικής του παρελθόντος, που στα χέρια του Μάρκου Σοφιανόπουλου, «με λογισμό και μ' όνειρο», έγινε μια λαμπρή μουσική του μέλλοντος.
Τα «Laudi Duecentesche» για φωνή και εκκλησιαστικό όργανο, τα οποία δισκογραφούνται πρώτη φορά, είναι το πρώτο δισκογράφημα για φωνή και όργανο στην Ελλάδα. Πρόκειται για έναν πολύτιμο συλλεκτικό δίσκο, στον οποίο, εκτός από ένα ενδιαφέρον και γοητευτικό άκουσμα, η Αλίνα Καλοπανά και η Γεωργία Μπαλαμπίνη προσέφεραν ένα σημαντικό δώρο στην ελληνική δισκογραφία.
Από το ασαφές παρελθόν στο ασταθές παρόν
Η τέχνη των τροβαδούρων άνθησε στη νότια Γαλλία τον 12ο αιώνα. Ήταν καλλιεργημένοι αυλικοί, ποιητές και μουσικοί που μελοποιούσαν και τραγουδούσαν την ποίησή τους. Η τέχνη τους είναι πολύ σημαντική στην ιστορία της δυτικής μουσικής, γιατί τα τραγούδια τους είναι το πρώτο μουσικοποιητικό ρεπερτόριο που αναπτύσσεται στη Δύση, με τραγούδια στη γλώσσα του τόπου τους και όχι στα κυρίαρχα έως τότε λατινικά.
Μεταδόθηκε από τη νότια Γαλλία στη βόρεια Ιταλία αρχικά και από εκεί στην Τοσκάνη -πατρίδα του Δάντη- και την Ούμπρια, πατρίδα του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, καθιερώνοντας τα ιταλικά στην ποίηση, ώστε να μην είναι προνόμιο μόνο των πολύ μορφωμένων, που ήξεραν να διαβάζουν λατινικά.
Η λέξη lauda είναι η ιταλική εκδοχή του λατινικού laus (γενική laudis) που σημαίνει έπαινος, εγκώμιο. Στα θρησκευτικά συμφραζόμενα είναι ακριβώς αυτό που στη δική μας παράδοση ονομάζεται «αίνος» («αινείτε Κύριον», στα λατινικά «laudate Dominum»).
Για την Ιταλία τα laudi αποτελούν το βασικό είδος μη λειτουργικού θρησκευτικού τραγουδιού στον Μεσαίωνα, το βασικό είδος μεσαιωνικού τραγουδιού, ενώ τα κείμενά τους είναι η παλαιότερη μορφή ποίησης στα ιταλικά. Η εμβέλειά τους δεν περιορίστηκε στον 13ο και 14ο αιώνα, αλλά έγιναν ιδιαίτερα αγαπητά και χρησιμοποιήθηκαν από μεταγενέστερους συνθέτες πολυφωνικής μουσικής, παραμένοντας δημοφιλή μέχρι και τον 19ο αιώνα.
Αντίθετα με τα τραγούδια των τροβαδούρων, τα laudi ήταν καθαρά προϊόν της πόλης, όχι της αυλής. Αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι της αστικής θρησκευτικής ζωής, τόσο εντός όσο και εκτός εκκλησίας, σε ακολουθίες, όρθρους, εορτές, πανηγύρια, λιτανείες, μνημόσυνα και ιδιωτικές θρησκευτικές εκδηλώσεις.
Οι συντελεστές
Η Γεωργία Μπαλαμπίνη ξεκίνησε τις σπουδές της στο κλασικό τραγούδι και στις τεχνικές της όπερας στο Athenaeum και τις ολοκλήρωσε υπό την καθοδήγηση της Αθανασίας Μπεζούγλη στο Αττικό Ωδείο Αθηνών, από το οποίο αποφοίτησε με «άριστα παμψηφεί» και το πρώτο βραβείο. Ολοκλήρωσε τον μεταπτυχιακό κύκλο των σπουδών της στο Mozarteum του Salzburg, στην Αυστρία.
Έχει συμμετάσχει σε πολυάριθμα masterclasses ερμηνείας Opera, oratorio - Lied, παλαιάς μουσικής και μπαρόκ, όπως και σε σεμινάρια jazz αυτοσχεδιασμού στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και έχει υπάρξει μέλος της χορωδίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και της ΕΡΤ. Έχει συμμετάσχει σε πολλά ευρωπαϊκά φεστιβάλ παλαιάς μουσικής, τζαζ και μπαρόκ ή συναυλίες εκκλησιαστικής μουσικής με τη συνοδεία οργάνου.
Τα τελευταία χρόνια συνεργάζεται με καταξιωμένους Έλληνες συνθέτες, όπως ο Γιώργος Δούσης ο Γιώργος Περιστέρης, η Σοφία Κουμπλή, ο Mislav Režić και η Ντόρα Πριφτάκη, σε ηχογραφήσεις και σε live projects. Η Γεωργία Μπαλαμπίνη διδάσκει σύγχρονο τραγούδι, τζαζ και μονωδία στο Αττικό Ωδείο Αθηνών.
Αλίνα Καλοπανά
Η Αλίνα Καλοπανά είναι μουσικολόγος, εκπαιδευτικός και οργανίστα. Διδάκτωρ Μουσικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, έχει διατελέσει μουσικολόγος στη Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, ραδιοφωνική παραγωγός στο Τρίτο Πρόγραμμα, σύμβουλος Πολιτιστικών Θεμάτων της Γ.Γ. Ολυμπιακών Αγώνων και σύμβουλος μουσικολόγος της 6ης Biennale Νέων Δημιουργών Ευρώπης - Μεσογείου το 2003. Το 2019 επιλέχθηκε σύμβουλος Μουσικής του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, ενώ από το 2019 διδάσκει στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ.
Ιδρυτικό μέλος της Συντακτικής Επιτροπής της περιοδικής έκδοσης Πολυφωνία, μέλος της Διεθνούς Μουσικολογικής Εταιρείας και του Συλλόγου Φίλων Δημήτρη Δραγατάκη, υπεύθυνη μουσικολόγος του αρχείου Δραγατάκη, έχει πραγματοποιήσει πλήθος ανακοινώσεων σε διεθνή συνέδρια και δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά φωτίζοντας πτυχές της ζωής του και τις επιδράσεις της μουσικής του.
Η έρευνά της αποτυπώθηκε στην έκδοση «Συστηματικός και Βιο-βιβλιογραφικός Κατάλογος Έργων Δημήτρη Δραγατάκη» (Φ. Νάκας).
Γεωργία Μπαλαμπίνη
Αυτό που της έχει λείψει περισσότερο από τη γενέτειρά της είναι οι περίπατοι στις γραφικές της γειτονιές και στα σοκάκια, οι άνθρωποί της με την ανοιχτή τους καρδιά και η επαφή με την υπέροχη αρκαδική φύση, που είχε την ευλογία να απολαύσει σε όλο της το μεγαλείο.
Είναι γέννημα - θρέμμα Τριπολιτσιώτισσα, η οικογένειά της είναι μια από τις παλαιότερες της Τρίπολης. Οι προπαππούδες είχαν λατομεία στην περιοχή και ασχολήθηκαν με την οδοποιία της Πελοποννήσου. Το πατρικό της σπίτι βρίσκεται στην περιοχή που παλιά ονομαζόταν «Μπαλαμπινέικα». Τα σχολικά της χρόνια τα πέρασε στην Τρίπολη.
Την πρώτη της επαφή με τη μουσική την οφείλει στον εξάδελφό της κιθαρίστα, μουσουργό και καθηγητή Ανώτερων Θεωρητικών Παναγιώτη Παπακωνσταντίνου, που στα 7 της την ενέπνευσε να παρακολουθήσει μαθήματα αρμονίου και θεωρητικών στο «Απολλώνιο Ωδείο» και να γίνει μέλος της παιδικής χορωδίας «Ορφέας» της Τρίπολης.
Η μαέστρος και μουσικός Χριστίνα Αθανασοπούλου εμπιστεύτηκε στη μικρή Γεωργία το πρώτο της σόλο στο «Holy Night» του Adolphe Adam στη χριστουγεννιάτικη συναυλία του Πνευματικού Κέντρου, αρχές της δεκαετίας του 1990. Η θητεία της στον «Ορφέα» της έδωσε τη δυνατότητα να συμμετάσχει σε πολυάριθμες συναυλίες, φεστιβάλ και διαγωνισμούς σε όλη την Ελλάδα. Και τότε αποφάσισε να αφήσει την πολυφωνία και να έρθει σε επαφή με τη μονωδία.
Μια πολύ σημαντική φιλία, από τα παιδικά της χρόνια στην Τρίπολη, είναι εκείνη με τον πιανίστα, συνθέτη και ενορχηστρωτή Γιώργο Δούση, με τον οποίο έπαιξαν πολλές φορές μαζί, ως παιδιά, σε γκρουπάκια. Μετά από είκοσι περίπου χρόνια ξαναβρέθηκαν στην Αθήνα και ξεκίνησαν μια τετράχρονη συνεργασία στην αθηναϊκή μουσική σκηνή με συναυλίες και εμφανίσεις. Τον Δεκέμβριο του 2019 ο Γιώργος Δούσης κυκλοφόρησε τον προσωπικό του δίσκο «Conversation with the River», στον οποίο η Γεωργία Μπαλαμπίνη συμμετείχε δημιουργικά.
Στα 18 της χρόνια μετακόμισε στην Αθήνα όπου ξεκίνησε τις σπουδές της στο Ωδείο Athenaeum, το οποίο είχε μόλις μεταφερθεί από την οδό Αμερικής στο υπέροχο νεοκλασικό κτήριο της οδού Αδριανού, που εκείνη την εποχή διέθετε μια εκλεκτή ομάδα καθηγητών, όπως οι Παναγιώτης Αδάμ, Μάρκος Δραγούμης, Δημήτρης Λιωνής και Κώστας Βαρότσης.
Τελειώνοντας τις σπουδές της στο Αττικό Ωδείο Αθηνών, αποφοίτησε με «άριστα παμψηφεί» και πρώτο βραβείο και ολοκλήρωσε τον μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών της στο Mozarteum του Salzburg.
Η Γεωργία Μπαλαμπίνη είναι λυρική σοπράνο με έμφαση στο Ορατόριο - Λιντ, την παλαιά μουσική και το μπαρόκ. Η αγάπη της για τη μουσική την οδήγησε στη δημιουργία του πρώτου της δίσκου με τίτλο «Laudi Duecentesche». Στο εισαγωγικό σημείωμα, το οποίο επιμελήθηκε με αγάπη και ευθύνη η συνδημιουργός, αγαπημένη φίλη και χρόνια συνεργάτιδα, οργανίστα και μουσικολόγος Αλίνα Καλοπανά, διαβάζουμε:
«Η πολύχρονη ενασχόληση της Γεωργίας Μπαλαμπίνη με την προκλασική μουσική, η προσωπική μου έρευνα στην έντεχνη ελληνική μουσική και η αγάπη και των δύο μας για τη θρησκευτική μουσική για φωνή και όργανο βρέθηκαν στο τέλος του 2019 μπροστά σε ένα ορόσημο. Ο Θωμάς Ταμβάκος μου εμπιστεύτηκε 21 μεσαιωνικά laudi από το αρχείο Ελλήνων Μουσουργών, σε μεταγραφή του Έλληνα συνθέτη Marco Sofianopoulo, ο οποίος έζησε και δημιούργησε στην Ιταλία και εναρμόνισε τους κοσμικούς ύμνους σε θρησκευτική θεματολογία, σύμφωνα με την εκκλησιαστική πρακτική, σε τέσσερις φωνές, με τη μελωδία στη σοπράνο. Η ηχογράφησή τους αποτέλεσε μια συνεργατική πράξη αναμέτρησης του ασαφούς παρελθόντος με το ασταθές παρόν».
Την εικαστική επιμέλεια του ηχογραφήματος έχει αναλάβει ο εικαστικός Μάριος Φούρναρης, ενώ τα “Laudi” πλαισιώνουν με τα κείμενά τους ο Παναγιώτης Αδάμ και ο Θωμάς Ταμβάκος.
«Ο ήχος που αναζητώ σε αυτά τα τραγούδια θυμίζει μια επιστροφή στις ρίζες της μουσικής. Νιώθω ότι πρέπει να ξεφορτωθώ τα πάντα, να απογυμνωθώ από κάθε είδους προσποίηση και να αφήσω τη μελωδία να αινεί το Όλον. Ένα απλό, ανεπιτήδευτο τραγούδι, βασισμένο στην πνοή που ανθίζει σαν φανταχτερή παιώνια και ένα μέρος του έχει εγκαταλείψει ήδη ετούτη τη γη».
