Έφυγε από τη ζωή πριν από λίγο καιρό ο Κώστας Παναγόπουλος. Υπήρξε ένας φωτισμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος, με βαθιά επίδραση στα ακαδημαϊκά πράγματα και στο ΕΜΠ και γενικότερα.
Την πορεία του ξεκινά ως μηχανικός, σε έναν βαρύ βιομηχανικό κλάδο, σε ορισμένα από τα πιο δύσκολα μεταλλεία της Ελλάδας και του κόσμου.
Προσαρμόζεται αμέσως στο απαιτητικό περιβάλλον και σκληραγωγείται στις εμπειρίες ενός χώρου στον οποίο όλα (κόπος, κίνδυνος, εκμετάλλευση, πειθαρχία, περηφάνια, συλλογικότητα, αγώνας) είναι σε υπερθετικό βαθμό. Οι σκληρές συνθήκες, αντί να «προσγειώσουν» τον νεαρό μηχανικό, χτίζουν έναν χαλύβδινο φιλοσοφικό πυρήνα στον χαρακτήρα του που έμελλε να χρωματίσει έντονα κάθε πλευρά της ζωής του.
Στη συνέχεια, στη γενιά των γαλλοτραφών και ο ίδιος, βουτάει με πάθος στα αναδυόμενα πεδία της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης, την ώρα που γεννιούνται: πληροφορική, επιχειρησιακή έρευνα, κυβερνητική. Περνάει στον ακαδημαϊκό χώρο και στήνει με συνεργάτες του όχι μια δομημένη και ιεραρχημένη ερευνητική ομάδα, αλλά έναν φιλόξενο χώρο ιδεών, με εγγενή χαρακτηριστικά την τεχνολογική και ταυτόχρονα κοινωνική ριζοσπαστικότητα και καινοτομία.
Από την Αριστερά κρατάει πιστά τον πυρήνα της, την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη και αντιμάχεται σταθερά τα πλείστα στερεότυπα που έχουν διαμορφωθεί, είτε ως «σκουριά» είτε ως αστοχία αυθεντικής σκέψης. Με πλήρη συνείδηση των αδυναμιών διαλέγει, πάντως, σταθερά την από εδώ πλευρά της Ιστορίας.
Κυρίως, όμως, δημιουργεί. Από θέσεις ακαδημαϊκής ευθύνης (δυο φορές αντιπρύτανης ΕΜΠ κ.ά.) τροφοδοτεί και ενισχύει την αντίληψη ότι ένα δημόσιο Πανεπιστήμιο πρέπει να είναι παρόν, και με την άποψή του και με τα δράση του, στα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα της χώρας. Προϋπόθεση γι’ αυτό (αλλά και η πιο απαιτητική «εξάσκηση» για τον ίδιο στόχο) είναι να βρίσκεται στην επιστημονική πρωτοπορία.
Με την ευκαιρία, πόσο άδικη είναι η σύγχυση της έννοιας της επιστημονικής πρωτοπορίας με την «αριστεία»; Η πρώτη έχει αντικειμενικό προσδιορισμό -δεν προσδιορίζεται από «μόδες», πολλές φορές γεννιέται ως απόλυτα μειονοτική και στόχος της, όπως δείχνουν ιστορικά πολλά και λαμπρά παραδείγματα, είναι το συλλογικό καλό, ενώ η δεύτερη απαιτεί καθολικές αναγνωρίσεις στο σήμερα, οι οποίες μπορούν να επιτευχθούν μόνο στο έδαφος του μηρυκασμού κατεστημένων «κοινών» αληθειών, στηρίζεται και θρέφει τον ανταγωνισμό, ενώ η έρευνα στον 21ο αιώνα απαιτεί τις μέγιστες δυνατές συνέργειες και συνεργασίες.
Εμβληματικό παράδειγμα της δράσης του υπήρξε η ίδρυση του Τεχνολογικού Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου. Στη δεκαετία του 1990, στην καθημαγμένη από την αποβιομηχάνιση και την ανεργία Λαυρεωτική, ηγείται μιας συλλογικής προσπάθειας που περιλαμβάνει τόσο ακαδημαϊκούς όσο και σύσσωμη την τοπική κοινωνία για τη διάσωση των εγκαταστάσεων της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου.
Όχι με απλό μετασχηματισμό των εγκαταστάσεων σε, «εξωτικό» έστω, σκηνικό εκδηλώσεων. Αλλά με επανανοηματοδότηση του κτιριακού δυναμικού σε σύμφυση με τεχνολογίες αιχμής, μια απόπειρα διεθνούς εμβέλειας που στέφθηκε με επιτυχία. Έτσι το ΕΜΠ, ως τεχνολογικό πανεπιστήμιο, απέκτησε μια κρίσιμη γέφυρα μεταξύ εργαστηρίου και κοινωνίας και η τοπική κοινωνία έναν μόνιμο στρατηγικό σύμμαχο στις προκλήσεις του 21ου αιώνα.
Ο Κ. Παναγόπουλος ποτέ δεν υπέπεσε στο σύνηθες αμάρτημα των «ανθρώπων της πράξης» -και αναμφισβήτητα ήταν ένας τέτοιος- να υποτιμήσει τη θεωρία. Κατανοούσε πλήρως ότι η σε βάθος θεωρητική ανάλυση όχι απλά δεν έρχεται σε αντίθεση με την πράξη, αλλά είναι το αποτελεσματικότερο όπλο μετασχηματισμού της πραγματικότητας.
Οι θεωρητικές του προσεγγίσεις εκκινούσαν πάντα από το πρωταρχικό επίπεδο της φιλοσοφίας, ιδιαίτερα όταν το αντικείμενο ήταν ένα «τεχνολογικό» πρόβλημα. Πολύ απλά γιατί έτσι, σκέτο, δεν υπάρχει ποτέ. Ταυτόχρονα είχε θαυμάσια ικανότητα να μετασχηματίζει εξαιρετικά σύνθετες αναλύσεις σε απλές και αποτελεσματικές ενέργειες.
Με δικά του λόγια, «μεγάλα οράματα μπορούν να γίνουν πραγματικότητα όταν γειώνουμε το έργο στην πραγματικότητα της ζωής μας, κάνουμε το έργο συμμετοχικό με τον συλλογικό τρόπο δράσης, κινητοποιούμε τεχνογνωσία υψηλού επιπέδου και εκχωρούμε πρωταγωνιστικό ρόλο στο προσωπικό παράδειγμα».
Η στόφα τέτοιων ακαδημαϊκών δασκάλων μοιάζει σιγά - σιγά να εκλείπει. Σε τελευταία ανάλυση, είναι η διαρκής συρρίκνωση του ρόλου του δημόσιου Πανεπιστημίου που στερεί το οξυγόνο από τέτοιες προσπάθειες και τέτοιους ανθρώπους. Και όμως, σήμερα η κοινωνία τούς έχει ανάγκη περισσότερο από ποτέ.
* Ο Δημήτρης Καλιαμπάκος είναι καθηγητής στο ΕΜΠ
