Α. Είναι ιστορικά διαπιστωμένο ότι οι πανδημίες τείνουν να αλλάξουν τον τρόπο οργάνωσης των κοινωνιών. Η ανάδυση του σύγχρονου κράτους στη Δύση δεν είναι άσχετη με την επιδημία της πανώλης τον 14ο αιώνα. Η ευλογιά εξολόθρευσε τις αυτοκρατορίες των Αζτέκων και των Ίνκας και «διευκόλυνε» την κατάκτηση μιας ολόκληρης ηπείρου. Οι σοσιαλιστικές ιδέες γεννήθηκαν στην Ευρώπη της Βιομηχανικής Επανάστασης με τη «συνδρομή» των σαρωτικών επιδημιών που ξεσπούσαν στις άθλιες συνοικίες που περιγράφει ο Ντίκενς. Με το συναφές έργο του Ένγκελς να γίνεται σήμερα εξαιρετικά επίκαιρο.
Οι πανδημίες προξενούν τέτοιες ανακατατάξεις γιατί πιστοποιούν τραγικά ότι το ανθρώπινο είδος, ως τμήμα του ζωικού βασιλείου, είναι ευάλωτο. Ίσως μάλιστα περισσότερο ευάλωτο από άλλα. Στις μέρες μας, μάλιστα, στη διάρρηξη της τροφικής αλυσίδας που επέφερε την πανδημία προστίθεται η προϊούσα κλιματική μετάλλαξη: περιβαλλοντικά καταστροφικές βιομηχανίες και μέσα μεταφοράς. Ακατάσχετη ρύπανση του αέρα, της θάλασσας, των νερών και του εδάφους. Αποψίλωση δασών και ερημοποίηση αχανών εκτάσεων. Γενετικά τροποποιημένοι σπόροι που δεν αναπαράγονται και συνεπάγονται λιμούς. Συστηματοποιημένη λειψυδρία, με το νερό να γίνεται κερδοφόρο εμπόρευμα. Τεράστια ρεύματα μεταναστών που αφήνουν τις πατρίδες τους απλώς γιατί δεν μπορούν να επιβιώσουν, προστιθέμενοι στους πρόσφυγες των λογής πολέμων που πολλαπλασιάζονται, φτάνοντας -όσοι φτάνουν- απροστάτευτοι σε καμπ, γκέτο και φαβέλες. Συσσώρευση σκουπιδιών όλων των ειδών και όλων των μορφών. Ακραίες ανισότητες. Ο κυρίαρχος πολιτισμός, ο πολιτισμός του κεφαλαίου, από κοινού με το είδος πανδημιών που του προσιδιάζουν, έχει επιβάλει μια νέα γεωλογική εποχή στην ιστορία της Γης. Την εποχή που οι ειδικοί ονομάζουν «ανθρωπόκαινο». Την εποχή της καταστροφής του πλανήτη όπως παραδόθηκε στο ανθρώπινο είδος. Και συνακόλουθα την απειλή καταστροφής του ίδιου του ανθρώπινου είδους.
Από την εποχή που το κεφάλαιο άρχισε να κυριαρχεί, τούτο το ευάλωτον αντιμετωπίστηκε με υπέρμετρη αλαζονεία: η Ιατρική θεραπεύει πάσα νόσο, τα φάρμακα μπορεί να γίνουν παντοδύναμα, η τεχνολογία επελαύνει, η αέναη πρόοδος είναι εξασφαλισμένη, το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται, το ανθρώπινο είδος αναβάλλει το απαράκαμπτα ευάλωτον της ζωής καθ’ εαυτήν, τη μοίρα του θανάτου. Πρόκειται, βέβαια, για αλαζονεία πολύ προγενέστερη. Ήδη η «Γένεσις» προστάζει: «Αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς καὶ ἄρχετε [...] πάντων τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς». Σε τούτη ακριβώς την προσταγή η επέλαση του κεφαλαίου προσέδωσε ευρύτατη εμβέλεια, καθώς η προσταγή της «κατακυρίευσης» δεν αμφισβητήθηκε αποφασιστικά ούτε από τις κύριες πλευρές του Διαφωτισμού και από όσα ακολούθησαν. Με τα πράγματα να έχουν φτάσει σήμερα στο απροχώρητο. Οπότε το ερώτημα τίθεται αμείλικτο: σε τι ζωντανό πλανήτη θέλουμε να ζούμε, σε τι πλανήτη θα εξακολουθήσουμε να μπορούμε να ζούμε;
Κατά συνέπεια, απαιτούνται δραστικές αλλαγές στο τι και το πώς τρώμε, στο τι, πώς και πόσο καταναλώνουμε ώστε τα πάντα να γίνονται γρήγορα σκουπίδια: επιταγή και αυτή του κεφαλαίου, που οφείλει να κυκλοφορεί διαρκώς ταχύτερα. Απαιτούνται δραστικές αλλαγές στο πώς μετακινούμαστε και στο πώς ταξιδεύουμε. Στο πού κατοικούμε, στο πώς χτίζουμε και στο πώς πολεοδομούμε. Στο πώς σχετιζόμαστε με ολόκληρο τον πλούτο των μορφών ζωής -πανίδας και χλωρίδας- του πλανήτη που μας χαρίστηκε. Για να προκύψει άλλος πολιτισμός. Πολιτισμός που θα σέβεται το άριστον μέτρον, όπως έλεγαν οι αρχαίοι, των σχέσεων ανθρώπινων κοινωνιών και φύσης.
Δημοκρατία και επιτήρηση
Β. Είναι επίσης ιστορικά διαπιστωμένο ότι κάθε μεγάλη καμπή στην ιστορία του κεφαλαίου συναρτήθηκε με κάποια «βιομηχανική επανάσταση». Η χρήση του ατμού πρώτα, η κυριαρχία του ηλεκτρισμού κατόπιν, το πυρίτιο και οι ημιαγωγοί μεταγενέστερα και τώρα η ψηφιακή έκρηξη και η «πράσινη ανάπτυξη»: οπωσδήποτε κερδοφόρα, όπως τη θέλουν, και κοινωνικά και οικολογικά άνιση. Με μια λέξη, η «τέταρτη βιομηχανική επανάσταση». Τέτοιες μεγάλες τεχνολογικές καινοτομίες αλλάζουν πάμπολλα στην οικονομική, την κοινωνική, ακόμα και την προσωπική ζωή των ανθρώπων, ενώ θίγουν καίρια τις μορφές εργασίας.
Ψηφιοποίηση της οικονομίας και των υπηρεσιών, ηλεκτρονικό εμπόριο, τηλεργασία, ρομποτική, βιοτεχνολογία, Τεχνητή Νοημοσύνη. Υπό την αιγίδα των κολοσσών της Πληροφορικής. Δεκάδες εκατομμύρια «ανώνυμοι» εργαζόμενοι καταχωνιασμένοι σε κέντρα δεδομένων και «λοτζίστικς», σε κάτεργα συναρμολόγησης συσκευών, σε ορυχεία λιθίου, σε φάρμες που παρασκευάζουν μεταλλαγμένες τροφές, σε αλυσίδες τροφοδοσίας. Απολύτως απροστάτευτοι απέναντι στις ασθένειες και στην υπερεκμετάλλευση. Με απολύσεις, μειώσεις μισθών και κατάρρευση των συντάξεων για τους περισσότερο «προνομιούχους». Με την τηλεργασία και τις πωλήσεις μέσω Διαδικτύου να καταργούν τα όρια μεταξύ εργασίας και ιδιωτικής ζωής, να ελαστικοποιούν πλήρως το ωράριο, να διαρρηγνύουν την κοινωνική ζωή, να επιτείνουν την αφόρητη ψυχολογική πίεση. Και με την ανάγκη να «εφευρεθούν» νέες μορφές διαχείρισης και επιτήρησης που θα αποτιμούν ποσοτικά το παραγόμενο έργο και θα ελέγχουν αποτελεσματικά την εργασία. Οικοδομώντας μια κοινωνία όπου Παιδεία, μόρφωση και καλλιέργεια αποβαίνουν περιττές, αν όχι επικίνδυνες.
Επιτήρηση. Η έννοια και η πρακτική ήδη τείνει να κυριαρχήσει. Όπου κάθε έκφανση της ζωής, κάθε κίνηση του σώματος, κάθε συνομιλία μέλλει να παρακολουθείται, να καταγράφεται, να επιβλέπεται, να αξιολογείται και να αντιμετωπίζεται ανάλογα. Με τη διαχείριση του τεράστιου όγκου πληροφοριών από τους «ειδικούς» των μεγάλων εταιρειών Πληροφορικής και σε ευθεία σύνδεση με το κράτος του κεφαλαίου. Που, εκτός των άλλων, ορίζει τις κύριες κατευθύνσεις των τεχνολογικών εξελίξεων μέσα από τις μεγάλες παραγγελίες του. Και κρύβεται πίσω από την «ελευθερία της έρευνας» για να αποφεύγει τη δημόσια λογοδοσία και τον δημοκρατικό έλεγχο.
Οφείλουμε ωστόσο να έχουμε επίγνωση -έτσι «διαλεκτικά» πορεύεται πάντα η Ιστορία- ότι τέτοιες καινοτομίες φέρουν μεν βαριά και ανεξίτηλη ταξική σφραγίδα, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να ανοίξουν δρόμους για μορφές αξιοποίησης που διευκολύνουν τη ζωή των ανθρώπων και μπορούν να στηρίξουν την «υλική βάση» μιας ριζικά διαφορετικής οργάνωσης των κοινωνιών. Υπό αυτό το πρίσμα καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε την «τέταρτη βιομηχανική επανάσταση». Εμπεριστατωμένα. Θέμα το θέμα, επίδικο το επίδικο, μέτωπο πάλης προς μέτωπο πάλης.
Όπως οφείλουμε να έχουμε επίγνωση ότι όλες οι παραπάνω αλλαγές συνυφαίνονται άμεσα με τη βαθιά κρίση της δημοκρατίας. Υποδηλώνοντας έτσι νέα πεδία αγώνων. Όχι μόνο ενάντια στη γενικευμένη επιτήρηση και στον αποκλεισμό, αλλά, για παράδειγμα, και σε σχέση με το Διαδίκτυο: αφού αυτό βρίσκεται στο επίκεντρο της τρέχουσας «τεχνολογικής επανάστασης» και λειτουργεί έμπρακτα ως δημόσιο αγαθό, δεν είναι θεμιτό να αντιμετωπίζεται ως έρμαιο του ιδιωτικού κέρδους. Οφείλει να καταστεί ανοιχτή μη κερδοσκοπική δημόσια υπηρεσία κοινής ωφέλειας.
Σχεδιασμός
Γ. Τις δύσκολες μέρες που ζούμε έχουν αναδειχθεί στο προσκήνιο λίγο - πολύ παντού όλες οι διαχρονικές αξίες της Αριστεράς. Η αίσθηση της κοινής μοίρας και το αίτημα για έναν πλανήτη πρόσφορο για ζωή και συνάμα αξιοβίωτο. Η έμπρακτη και ζωογόνα αλληλεγγύη με τις πολλές μορφές της. Αλληλεγγύη μεταξύ όλων, ανθρώπων και κοινωνιών, και ιδιαίτερα προς όσες ή όσους βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του πυρός. Όπως και προς εκείνους ή εκείνες που έχουν αποκλειστεί στο περιθώριο - άστεγοι, ανέστιοι, άνεργοι, Ρομά, μετανάστες της πείνας, πρόσφυγες των πολέμων, εγκλωβισμένοι, φυλακισμένοι. Έχει γίνει κοινός τόπος η βαθιά ανάγκη για την αυτογνωσία και την κριτική αισιοδοξία που παρέχουν η Παιδεία και το πολιτιστικό έργο. Έχει ζητηθεί κατάπαυση εχθροπραξιών σε όλα τα πολεμικά μέτωπα. Αυξάνεται η πίεση ώστε να επιτευχθεί πλήρης διαφάνεια των επιστημονικών ερευνών. Ο ρόλος των δημόσιων αγαθών και όσων ονομάζονται «τα κοινά» έχει αρχίσει να εξετάζεται πλατιά υπό νέο βλέμμα. Έχει αναδειχθεί πλήρως η αδήριτη ανάγκη σχεδιασμού και οργάνωσης ενός γενικευμένου δημόσιου και ποιοτικού συστήματος Υγείας με όρους απρόσκοπτης καθολικής πρόσβασης. Η επιστροφή στην «κανονικότητα» που μας έφερε μέχρις εδώ φαίνεται αφόρητη σε όλο και περισσότερους. Εδώ στηριζόμαστε και από εδώ οφείλουμε να ξεκινήσουμε. Για να εμφυσήσουμε τον αναγκαίο νέο αέρα αυτοπεποίθησης και αισιοδοξίας.
Νέα κατάσταση
Δ. Μετά το πέρασμα της πανδημίας ο κόσμος θα έχει αλλάξει. Αλλά η μεγάλη μάχη για το ποιες δυνάμεις -και ποιες πολυεθνικές- θα ελέγξουν τον νέο κόσμο μετά την κρίση (κρίση υγειονομική, κλιματική, οικονομική, κρίση χρέους, κρίση κοινωνική και κρίση δημοκρατίας) ήδη μαίνεται. Τόσο στο πλαίσιο κάθε κοινωνικού σχηματισμού όσο και στο πεδίο της συνεχούς μάχης που αφορά την κατίσχυση επί μεγάλων περιοχών του πλανήτη. Νέοι πόλεμοι ξεσπούν ή επαπειλούνται στη γειτονιά μας και γενικότερα. Η ελληνοτουρκική κρίση είναι εύγλωττο παράδειγμα, αλλά όχι το μόνο. Όπου και εδώ αναδεικνύεται δυναμικά το κύριο αίτημα της Αριστεράς: συνέργειες κοινωνιών, αλληλοκατανόηση πολιτισμών, εμπέδωση της ειρήνης. Ενάντια σε κάθε είδους επεκτατικές βλέψεις και στις απανταχού πολεμικές βιομηχανίες που θησαυρίζουν.
Νέα καθήκοντα
Ε. Ο ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία αποτελεί τη μεγαλύτερη δύναμη της Αριστεράς στην Ευρώπη, ενώ ο πρόεδρός του έχει αναδειχθεί σε πολιτική προσωπικότητα διεθνούς εμβέλειας. Σε μια Ευρώπη όπου ήδη υπάρχουν κυβερνήσεις που πολιτεύονται σε αριστερή - προοδευτική κατεύθυνση. Με τα κινήματα να πολλαπλασιάζονται και να δυναμώνουν παντού. Υπέρ της ισότητας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ειρήνης, κατά της ανεργίας, της ανέχειας, της οργανωμένης λιτότητας, της κρατικής καταστολής, των πολέμων. Στη Βολιβία επανήλθε η δημοκρατία. Ο Μπάιντεν νίκησε τον Τραμπ. Στο Δημοκρατικό Κόμμα των ΗΠΑ μια δυναμική αριστερή συνιστώσα εντάσσεται αποφασιστικά στο πολύχρωμο διεθνές κίνημα. Κερδίζει θέσεις, εκλέγει εκπροσώπους και δεν διστάζει να στρατευθεί ρητά υπό τη σημαία του σοσιαλισμού. Με δημοκρατία και ελευθερία. Δηλαδή υπό τις ιδρυτικές στοχεύσεις και του ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία. Σ’ αυτό το παγκόσμιο κίνημα ο ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία καλείται να πρωταγωνιστήσει. Συνδέοντας έμπρακτα τον αγώνα του εντός της χώρας με την πρωτόβουλη συμμετοχή του στο διεθνές γίγνεσθαι. Για ψωμί, Παιδεία, ελευθερία. Για δουλειά, Υγεία, ισότητα. Για ειρήνη και ευρύτερη καλλιέργεια. Γιατί έτσι έκανε παντού και πάντα η Αριστερά. Γιατί έτσι εδραίωνε πάντα την αυτοπεποίθησή της. Γιατί αυτή επιδιώκει παντού και πάντα να μετατρέψει τον πόνο και την οργή των ανθρώπων σε δύναμη ζωής.
* Ο Αριστείδης Μπαλτάς είναι μέλος του Πολιτικού Συμβουλίου του ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία
