Στις 20 Σεπτεμβρίου του 2023 η βρετανική εφημερίδα The Guardian ανάρτησε στον ιστότοπό της 50 φωτογραφίες προκειμένου να αναδείξει τις πιο κομβικές, κατά την εκτίμησή της, στιγμές της σύγχρονης ευρωπαϊκής Ιστορίας. Από την Ελλάδα ξεχώρισε τη φωτογραφία που τράβηξε ο Αριστοτέλης Σαρρηκώστας το ξημέρωμα της 17ης Νοεμβρίου 1973: το τανκς να κινείται προς την πύλη του Πολυτεχνείου και τους φοιτητές να στέκονται όρθιοι πίσω της. «Μια καθοριστική πράξη αντίστασης ενάντια στον αυταρχισμό» σημειώνει ο Guardian στη λεζάντα του, «που έστρεψε την κοινή γνώμη ενάντια στους συνταγματάρχες [και] οδήγησε τελικά στην πτώση του καθεστώτος τον επόμενο χρόνο». Η καλή εφημερίδα δεν αστόχησε. Η εικόνα αυτή, πριν ακόμη περάσει στις δέλτους της Ιστορίας, χαράχτηκε βαθιά στη συλλογική μνήμη των Ελλήνων.
Οπως συμβαίνει με όλα τα πολιτικά φορτισμένα και διαιρετικά γεγονότα, έτσι και με το Πολυτεχνείο, όταν οι ιστορικοί εισέρχονται στη σκηνή δεν αναμετριούνται μόνο με τα τεκμήρια, με όσα ίχνη άφησε ο χρόνος από την εποχή εκείνη, αλλά επίσης με αφηγήσεις και νοήματα που παρήχθησαν ερήμην τους στη συνέχεια. Με ταινίες, τραγούδια και πίνακες, με τη δημοσιογραφική και δικαστική έρευνα, με συνεντεύξεις και βιβλία των πρωταγωνιστών της εξέγερσης, κυρίως με έναν τεράστιο όγκο δράσεων και επιτελέσεων στον δημόσιο χώρο που έχουν ήδη προσανατολίσει το βλέμμα των πολλών, έχουν ήδη διαμορφώσει την ιστορική κουλτούρα της κοινωνίας, έχουν παραγάγει μια δημόσια ιστορία, εν προκειμένω για το Πολυτεχνείο. Παράλληλα, λοιπόν, με την επισταμένη ιστορική έρευνα για την ανασύνθεση του παρελθόντος, οι ιστορικοί οφείλουν να χαρτογραφήσουν και να αναλύσουν τις κατοπινές αναγνώσεις και τις πολλαπλές αναπαραστάσεις του επίμαχου παρελθόντος. Όχι τόσο για να αποτιμήσουν τον βαθμό που αυτές συνομιλούν με τα πορίσματα της ιστορικής έρευνας, αλλά διότι οι προσλήψεις του παρελθόντος (εξίσου, αν όχι περισσότερο από το ίδιο το παρελθόν) και οι δημόσιες ιστορίες (εξίσου, αν όχι περισσότερο από την ίδια την Ιστορία) είναι αυτές που διαμορφώνουν τις πολιτικές και πολιτισμικές ταυτότητες των ατόμων και των συνόλων, άρα αυτές που επηρεάζουν πρωτίστως τη δράση των ανθρώπων, δηλαδή την παραγωγή του μέλλοντος. Και η μνήμη του Πολυτεχνείου, η συνομιλία με το Πολυτεχνείο, ο τρόπος και το περιεχόμενο της συνομιλίας έγιναν ήδη από τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης υλικά για τη δόμηση πολιτικών και πολιτισμικών ταυτοτήτων.
Η Άκρα Δεξιά, για παράδειγμα, όχι ως συγκεκριμένες κάθε φορά οργανώσεις, αλλά ως πολιτικός και ιδεολογικός βιότοπος που κανοναρχείται από συγκεκριμένες αξίες, διεκδίκησε ευθύς εξαρχής, από το 1974, τον ρόλο του μνημονικού κατηγόρου, του υπονομευτή της μνήμης του Πολυτεχνείου. Η οπτική της, βέβαια, απαξιώθηκε και περιθωριοποιήθηκε από τη δεκαετία του 1980 και εξής, αλλά ανέκαμψε δυναμικά από το 2011, όταν η Ελλάδα βρέθηκε στη δίνη της οικονομικής κρίσης. Με δημόσιες δηλώσεις στελεχών της, με δράσεις στα σχολεία και με αναρτήσεις στο Διαδίκτυο συνέχισε να αμφισβητεί την ύπαρξη νεκρών, να καταγγέλλει την κυρίαρχη πρόσληψη ως βαθιά πλάνη, αποσκοπώντας στην ακύρωση της θετικής νοηματοδότησης του Πολυτεχνείου και δι’ αυτής στην ευρύτερη απαξίωση της μεταπολιτευτικής Δημοκρατίας.
Στο άλλο άκρο του φάσματος, η πληθυντική Αριστερά ανέπτυξε μια στενή, ταυτοτική σχέση με το Πολυτεχνείο. Για τις οργανώσεις ιδιαιτέρως της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, αλλά επίσης για την ΚΝΕ και τον «Ρήγα» της πρώτης μεταπολιτευτικής δεκαετίας, το Πολυτεχνείο δεν είναι απλώς ένας μνημονικός τόπος της Δημοκρατίας. Είναι η μετωνυμία της εξέγερσης, η αέναη προτροπή για επαναστατική εγρήγορση και, συνακόλουθα, ο διαρκής φόβος μήπως οι περιοδικές εκδηλώσεις εκφυλιστούν και απολέσουν τον κινηματικό τους χαρακτήρα - με δυο λόγια όλα όσα συμπυκνώνονται στο σύνθημα «οι εξεγέρσεις δεν μπαίνουν στα μουσεία, εμπρός για της γενιάς μας τα Πολυτεχνεία».
Το Πολυτεχνείο είναι μια υβριδική επέτειος: κινηματική ως πορεία, ημιθεσμική ως κατάθεση στεφάνων, θεσμική ως σχολική γιορτή. Αυτή η τελευταία, η σχολική γιορτή, τέσσερις δεκαετίες μετά την επίσημη θέσπισή της φαντάζει ακόμη αταίριαστη με την κουλτούρα του ελληνικού σχολείου. Άλλωστε, δεν προέκυψε από πρωτοβουλία του κράτους. Αναδύθηκε στη συγκρουσιακή ζώνη που διαμόρφωσαν η άρρητη δυσανεξία της κυβέρνησης, η ανοχή των καθηγητών και οι επίμονες πρωτοβουλίες των μαθητών. Όπως συνηθίζουμε να λέμε, επιβλήθηκε από τα κάτω. Πώς εξελίχθηκε, όμως, όταν η πρώτη ζωντάνια της εξανεμίστηκε; Πόσο αποκλίνει η τελετουργία της από τις άλλες δύο σχολικές επετείους, τις εθνικές επετείους; Και αν πλέον εξελίχθηκε σε μια εθιμοτυπική, αφυδατωμένη και αποστεωμένη τελετουργία, αν έχει καταστεί πολιτικά ακίνδυνη, γιατί τότε συνεχίζει να δέχεται επιθέσεις στη δημόσια σφαίρα και να προκαλεί συγκρούσεις στον μικρόκοσμο του σχολείου; Σήμερα, πάντως, οι μαθητές μαθαίνουν για το Πολυτεχνείο όχι επειδή το διδάσκονται στο μάθημα της Ιστορίας, αλλά επειδή το Πολυτεχνείο έχει τη δική του σταθερή ημέρα μέσα στο σχολικό έτος. Και όπως συμβαίνει με όλες τις περιοδικές σχολικές τελετουργίες, η διακριτή ημέρα και γιορτή αφήνει βαθύ αποτύπωμα στη μνήμη των μετέπειτα ενηλίκων. Ίσως αυτό δεν γίνεται ορατό στην καθημερινότητα, ξεπροβάλλει όμως απρόσμενα σε κρίσιμες στιγμές. Στις μαθητικές κινητοποιήσεις του 1990-91, για παράδειγμα, εύκολα διακρίνουμε ρητορικά σχήματα και ρεπερτόρια δράσης που αντλούν από το Πολυτεχνείο και τις μνημονικές του αντηχήσεις. Ίσως, μάλιστα, η πορεία, η κατεξοχήν κινηματική εκδήλωση του Πολυτεχνείου, να είχε εγκαταλειφθεί από τις νεότερες γενιές, εάν δεν υπήρχε η σχολική γιορτή, η οποία αναπαράγει τις συναισθηματικές εκείνες προδιαθέσεις πάνω στις οποίες ακουμπάνε και ενδυναμώνονται οι μετέπειτα πολιτικές στάσεις και πρακτικές.
Το Πολυτεχνείο διαφέρει από τις δυο εθνικές επετείους, την 25η Μαρτίου και την 28η Οκτωβρίου, ακριβώς διότι ο εχθρός δεν είναι εθνικός, αλλά πολιτικός. Το Πολυτεχνείο δεν υμνεί το έθνος, αλλά τη Δημοκρατία. Από αυτή την πλευρά, θυμίζει κάπως την ξεχασμένη σήμερα 3η Σεπτεμβρίου του 1843, την εξέγερση για το σύνταγμα, η οποία είχε επιβληθεί στον Όθωνα ως δεύτερη εθνική επέτειος. Θυμίζει εν μέρει και την πορτογαλική 25η Απριλίου, την ημέρα μνήμης της Επανάστασης των Γαριφάλων. Όπως εκείνες, το Πολυτεχνείο μεταφέρει τη διαχωριστική γραμμή στο εσωτερικό του έθνους και ως επακόλουθο η συλλογική μνήμη είναι εγγενώς πληθυντική, είναι μνήμες, εν πολλοίς διαιρεμένες και διαιρετικές. Πράγμα που αποτυπώνεται ποικιλότροπα στον χώρο, φυσικό και ψηφιακό. Αποτυπώνεται στη δημόσια γλυπτική, στα οδωνύμια, στις προφορικές μαρτυρίες, στις αντεγκλήσεις του Τύπου, στις διαμάχες του Διαδικτύου. Το Πολυτεχνείο είναι δύσκολο να αναχθεί σε εθνική επέτειο, εκτός και αν το ελληνικό έθνος εμβαπτισθεί οριστικά στη Δημοκρατία, αν σφηνώσει βαθιά στον πυρήνα της εθνικής του ταυτότητας την αντίσταση σε κάθε μορφής αυταρχισμό. Το Πολυτεχνείο άντεξε όμως, και ως φαίνεται θα συνεχίσει να αντέχει για πολύ ακόμη, ως τόπος μνήμης, συγκρουσιακός αναμφίβολα, αλλά για καλό λόγο εφόσον παραπέμπει σε νεανικές εξεγέρσεις που διεκδικούν μια κοινωνία με ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη.
Φέτος έχουμε τα πενηντάχρονα του Πολυτεχνείου και αν τα ιωβηλαία έχουν κάποια αξία, αυτή έγκειται στο γεγονός ότι προτρέπουν σε στοχαστικές αναμετρήσεις με το παρελθόν. Και οι αναμετρήσεις με το παρελθόν, ιδιαιτέρως το συγκρουσιακό και διαιρετικό παρελθόν, ακονίζουν τα νοητικά μας εργαλεία, καθιστώντας μας περισσότερο ικανούς να αναλύουμε τη σύνθετη, αντιφατική και συχνά επίσης συγκρουσιακή πραγματικότητα του παρόντος. Διότι η Ιστορία είναι ασφαλώς μια ανατομία του χθες. Μα είναι, επίσης, και μια συστηματική συνομιλία του σήμερα με το χθες.
Αποσπάσματα από την εισαγωγική ομιλία του Χάρη Αθανασιάδη στο συνέδριο «Το Πολυτεχνείο ως Δημόσια Ιστορία: οι αποτυπώσεις, οι αναγνώσεις, οι αναπαραστάσεις, 1974-2023», οι εργασίες του οποίου διεξήχθησαν στο Πάντειο, 2-4 Νοεμβρίου 2023.
Ο Χάρης Αθανασιάδης είναι καθηγητής Δημόσιας Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου
