Τι γίνεται όταν τα εργαλεία κοινωνικής δικαιοσύνης στρέφονται εναντίον της; Είχα την τιμή να είμαι από τα πρώτα άτομα που διάβασαν το έξοχο έργο του Θωμά Τσακαλάκη περί των προκλήσεων της πολιτικής ορθότητας, παρουσιάζοντάς το διεξοδικά σε διεθνές ακαδημαϊκό περιοδικό και πλέον εντάσσοντάς το στη διδακτέα ύλη δύο μαθημάτων μου στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.
Το βιβλίο του Τσακαλάκη αποσκοπεί στο να προσφέρει εργαλεία πλοήγησης στον σύγχρονο διανοουμενισμό μιας κοινωνίας που υποκύπτει στην ηθική του τικαρίσματος τετραγωνιδίων σε λίστες υποχρεώσεων: Με τον ίδιο τρόπο που όλα τα ψώνια πρέπει να βγουν από τη λίστα, όλα τα ψώνια της δημοσιότητας (από μεγάλες εταιρείες και πολιτικά κόμματα μέχρι ψευδοσελέμπριτις) αρέσκονται στο να μοστράρουν τη λίστα με έγχρωμα άτομα, γυναίκες, τρανς άτομα και άτομα με αναπηρία που διαθέτουν στον εξοπλισμό των δημόσιων σχέσεών τους - πάντοτε σε στρατηγικό συν-εταιρισμό με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης. Με άλλα λόγια, με τον ίδιο τρόπο που, ξοδεύοντας περίσσιους ρύπους διοξειδίου του άνθρακα, διάφοροι οργανισμοί διατυμπανίζουν τους μειωμένους ρύπους τους, διατυμπανίζουν και τις κοινωνικές κατηγορίες που «ενδυναμώνουν», χωρίς να κάνουν λόγο για τις κοινωνικές κατηγορίες που αφήνουν στην άκρη. Τα κινήματα απελευθέρωσης καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων και περιβαλλοντισμού αποσαθρώνονται στο πλαίσιο του ανθρώπινου εγωισμού και νεποτισμού, με τους προωθητές της πολιτικής ορθότητας να παράγουν/προάγουν μια «σειρά απελπισμένων προσπαθειών από πλευράς τους να βρίσκονται στη σωστή πλευρά του πνεύματος του καιρού» (σελ. 79). Με αναφορά στις παράξενες «λούπες ανατροφοδότησης» του Χοφστάντερ, ο Τσακαλάκης δείχνει το πώς η προσπάθεια επίλυσης προβλημάτων χτυπά τον εαυτό της δημιουργώντας το περιβόητο «δίκοπο μαχαίρι» που κόβει μόνο από τη λάθος (τουτέστιν την καπιταλιστικά νοοούμενη πολιτικώς ορθή) πλευρά, μέσω κυκλικών επιχειρημάτων, οδηγώντας σε κοινωνικοπολιτισμικές μαύρες τρύπες (ρωτήστε τον Μάλκολμ Εξ γιατί τις λέμε «μαύρες» τις έρμες…).
Αντλώντας εμπειρικά στοιχεία από την ανάδυση της πολιτικής ορθότητας ως κυρίαρχης τάσης έναντι της επαναστατικής δράσης, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε αγγλόφωνο πλαίσιο, στη συνέχεια το βιβλίο καταλαμβάνεται από δαίμονες που τείνουν να μην μας καταλαμβάνουν στον καιρό της πολιτικής ορθοδοξίας: Νίτσε, Μπρικνέρ, Σαμφόρ, Στίρνερ, Μπέκετ. Ο μινιμαλιστικά αφοριστικός χαρακτήρας του συμπερασματικού κεφαλαίου αποτελεί ένδειξη της αγάπης του συγγραφέα προς συγγραφείς όπως ο Λα Ροσφουκό. Το συγγραφικό ύφος του Τσακαλάκη βρίθει λογοπαιγνίων, τα οποία αποτελούν ένδειξη της επιχειρηματολογικής του ισχύος και δεν αποτελούν συμπληρώματα διανοητικών κενών (όπως, δυστυχώς, κάμποσο από το χιούμορ που χρησιμοποιείται σήμερα).
Ταυτίζομαι απόλυτα με την επιχειρηματολογία του Τσακαλάκη στο βιβλίο. Προϋποθέσεις αρχικά καλοβλεπούμενες παράγουν αποτελέσματα αντίθετα των ηθελημένων επιδιώξεων, όπως σε πολλά θεατρικά του Μπέκετ, όπου η στυγνή ακολουθία της λογικής παράγει παράλογα φαινόμενα. Ανήκω στη γενιά που ενηλικιώθηκε σε καταλήψεις αναρχικών στον ελλαδικό χώρο, όπου οι συνεδρίες αυτομόρφωσης με κείμενα της Τζούντιθ Μπάτλερ, οι συζητήσεις περί χρήσης άφυλων προσδιορισμών (ονομάτων, ουσιαστικών, αντωνυμιών) και περί της χρήσης συγκεκριμένων λέξεων στον καθημερινό και καλλιτεχνικό λόγο αποτελούσαν εβδομαδιαία ενασχόληση και απόδειξη ότι ακόμα οι «κακοί» δεν είχαν καταλάβει τα μέσα της επανάστασης. Πλέον τα κατέλαβαν (αλλά δεν τα κατάλαβαν απαραιτήτως) και οι πιο πολλές καταλήψεις έκλεισαν, ενώ οι καταληψίες καταγγέλλουν βιασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή επιτίθενται σε ραπ καλλιτέχνες με αφορμή τη χρήση της εικόνας ενός (τοποθετήστε ό,τι αποφεύγετε εδώ), αντί να επιτεθούν σε πραγματικούς ταξικούς εχθρούς, καλλιτέχνες στα σκυλάδικα λίγα μέτρα παρακάτω. Σε καταλήψεις έμαθα να σκέφτομαι διπλά πριν χρησιμοποιήσω έμφυλη γλώσσα, σε καταλήψεις όμως έμαθα και τον Μπέκετ.
Γνωρίζοντας το έργο του συγγραφέα, το παρόν βιβλίο είναι ακόμα μία επίδειξη αυτοκριτικής της κριτικής ικανότητας που αποφεύγει συστηματικά τις συστημικές παγίδες. Όπως ο Τσακαλάκης κατάφερε μεταξύ του 2015 και του 2017 να εδραιώσει την ιδεολογία της μισανθρωπίας χωρίς μαλθουσιανά παραληρήματα, το 2020 εδραιώνει την κριτική της πολιτικής ορθότητας χωρίς να παγιδευτεί σε δεξιίζουσες αυταπάτες. Στο ιδεολογικά μη ευκλείδειο σύμπαν του Τσακαλάκη, η μισανθρωπία γίνεται διεμφυλική μητέρα της κριτικής ικανότητας και η αντι-πολιτική ορθότητα απορρέει εξίσου από έναν δημιουργικό, εμπειρικό και μπεκετικά χιουμ/εριστικό πεσιμισμό.
Το βιβλίο του Τσακαλάκη, χωρίς να το παραδέχεται ανοιχτά, διανοίγει, κατά τη γνώμη μου, έναν ολόκληρο δρόμο στην Κοινωνιολογία, αυτόν της συστηματικής μελέτης της πολιτικής ορθότητας και της κουλτούρας της ακύρωσης, κάτι που οφείλει να ληφθεί σοβαρά υπόψη κατά τη σύνταξη πολιτικών και νομοθετικών/οργανωτικών πλαισίων, στην ανάδειξη προτεραιοτήτων και στην ανάλυση των νέων μέσων και τεχνολογιών. Υπάρχει λόγος που ο Τσακαλάκης δεν δίνει συγκεκριμένη λύση στο πρόβλημα που θέτει: Μπορεί και η λύση να αποτελέσει πρόβλημα, αν όντως ληφθεί σοβαρά υπόψη από τους ρομποτοειδείς και αυτοματοποιημένους κοινωνικούς μας θεσμούς. Ήμουν στο τσακ να γράψω, υιοθετώντας καταστασιακή διάλεκτο, ότι ο πολιτισμός της ακύρωσης είναι η ακύρωση του πολιτισμού, αλλά θα αφεθώ στην τριλεκτική: Τι είναι αυτό που καθαγιάζει την ιδέα του πολιτισμού ούτως ή άλλως; Ο κόσμος χρειάζεται περισσότερο ΤσακGPT στις μέρες μας.
* Ο δρ Βασίλης Γαλανός είναι καθηγητής στο Τμήμα Σπουδών Επιστήμης, Τεχνολογίας και Καινοτομίας, Σχολή Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου
