Πόσο περίεργο θα σας φαινόταν εάν μαθαίνατε ότι στις μέρες μας δημοσιεύονται άρθρα που υποτίθεται ότι αποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι της υποσαχάριας Αφρικής έχουν τόσο χαμηλές γνωστικές ικανότητες που βρίσκονται στα όρια της διανοητικής αναπηρίας; Η απάντησή σας θα άλλαζε εάν μαθαίνατε ότι τέτοιου είδους άρθρα φιλοξενούνται στις σελίδες έγκριτων επιστημονικών περιοδικών, το περιεχόμενο των οποίων διέρχεται από αυστηρή διαδικασία κρίσης από ειδικούς πριν τη δημοσίευση;
Περιέργως ή μη, τέτοιου είδους άρθρα, προσπαθούν να υποστηρίξουν ότι υπάρχει συγκεκριμένη φυλετική ιεραρχία νοημοσύνης. Η «θεωρία» αυτή, με πολύ απλά λόγια, υποστηρίζει ότι υπάρχουν χώρες, όπως αυτές που βρίσκονται στην περιοχή της υποσαχάριας Αφρικής, οι πολίτες των οποίων είναι πολύ λιγότερο ευφυείς από εκείνους των χωρών του πιο εύπορου βορειοδυτικού τεταρτοσφαιρίου. Τέτοιου είδους απόψεις αποτελούσαν – και από ό,τι φαίνεται αποτελούν ακόμα – συστατικά στοιχεία της ευγονικής× ενός εσφαλμένου, όπως αποδείχθηκε, συνόλου ιδεών, η σύγχρονη εκδοχή του οποίου ξεκίνησε τον 19ο αιώνα με τον βρετανό επιστήμονα Francis Galton, ξάδερφο του Κάρολου Δαρβίνου.
Ο Galton ενδιαφερόταν για τη «βελτίωση του ανθρώπινου αποθέματος» μέσω της επιστημονικής διαχείρισης του ζευγαρώματος. Η ευγονική υποθέτει ότι οι ανθρώπινοι πληθυσμοί μπορούν να βελτιωθούν μέσω της επιλεκτικής αναπαραγωγής, προωθώντας την τεκνοποίηση των ανθρώπων με επιθυμητά χαρακτηριστικά, αλλά και αποθαρρύνοντας την τεκνοποίηση των ανθρώπων με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά. Για περισσότερες πληροφορίες ο αναγνώστης παραπέμπεται στο Stanford Encyclopedia of Philosophy Archive (https://plato.stanford.edu/Archives/win2022/entries/eugenics/).
Σε μία εποχή που η γενετική είτε δεν υπήρχε είτε ήταν στα σπάργανα, τα «χαρακτηριστικά» που κατά την ευγονική υποτίθεται ότι κληρονομούνται ήταν η ευφυία ή συγκεκριμένες κοινωνικές συμπεριφορές (όπως ο αλκοολισμός). Με άλλα λόγια, ανθρώπινα χαρακτηριστικά για τα οποία, όπως έχει πια αποδειχθεί, δεν υπάρχει συγκεκριμένο γονίδιο υπεύθυνο για την μεταφορά τους στις επόμενες γενιές.
Η τραγωδία, που σχετίζεται με την ευγονική, είναι ότι τα δήθεν κληρονομήσιμα επιθυμητά ή ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά καθορίστηκαν από την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής. Σε χώρες όπως οι ΗΠΑ και η ναζιστική Γερμανία συνδέθηκαν με συγκεκριμένες κοινωνικές ή φυλετικές ομάδες. Εάν στις ΗΠΑ η εφαρμογή της ευγονικής πήρε τη μορφή αναγκαστικών στειρώσεων 60.000 Αμερικανών πολιτών (βλέπε, για παράδειγμα, Edwin Black “War against the weak” (2021) Dialog Press) – υποτιθέμενων φορέων των ανεπιθύμητων χαρακτηριστικών – στη ναζιστική Γερμανία πήρε τη μορφή του Ολοκαυτώματος και της θανάτωσης των λαών της Σοβιετικής Ένωσης.
Ακόμα και πριν από τη δεκαετία του 1940, γινόταν όλο και πιο σαφές ότι οι απλοϊκές υποθέσεις, στις οποίες βασιζόταν η ευγονική, δεν ίσχυαν. Πολύπλοκα ανθρώπινα γνωρίσματα και συμπεριφορές δεν μπορούν να κληρονομηθούν σε ανθρώπινους πληθυσμούς. Παρόλα αυτά, η έλλειψη επιστημονικότητας της ευγονικής αφέθηκε στο απυρόβλητο, διότι αποτέλεσε το «επιστημονικό» υπόβαθρο της αποικιοκρατίας, του εξανδραποδισμού των γηγενών κατοίκων της βόρειας Αμερικής και της προσπάθειας της ναζιστικής Γερμανίας να αποκτήσει τον περίφημο «ζωτικό χώρο». Στις μέρες μας η ευγονική δεν θεωρείται επιστήμη, αλλά ιδεολογία× κατά πολλούς δεν είναι τίποτα περισσότερο από καθαρό ρατσισμό. Και επειδή ο ρατσισμός κάθε άλλο παρά έχει εξαλειφθεί από τον κόσμο μας, δεν θα ήταν παράλογο να υποθέσει κανείς ότι η ευγονική έχει ακόμα κρυφούς ή φανερούς υποστηρικτές.
To 2002 o Άγγλος ψυχολόγος Richard Lynn δημοσίευσε ένα σύνολο δεδομένων το οποίο, όπως ισχυρίζεται, παρέχει το μέσο δείκτη νοημοσύνης (IQ - Intelligence Quotient) κάθε χώρας του πλανήτη. Αυτό το σύνολο δεδομένων έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως από τον Lynn, αλλά και από πολλούς άλλους ερευνητές, σε περισσότερες από 100 επιστημονικές εργασίες, που δημοσιεύθηκαν στους κλάδους της ψυχολογίας, των οικονομικών, της βιολογίας και των πολιτικών επιστημών.
Μία από αυτές τις δημοσιεύσεις ήταν και αυτή που αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου, η οποία υποστηρίζει ότι ο μέσος δείκτης νοημοσύνης στο σύνολο των χωρών της υποσαχάριας Αφρικής είναι 70! Ένα νούμερο τόσο χαμηλό που θα σήμαινε ότι μεγάλα ποσοστά ανθρώπων σε αυτή την περιοχή της Αφρικής δεν θα είχαν την ικανότητα να ζήσουν χωρίς βοήθεια, κάτι που φυσικά δεν ισχύει.
Μία κριτική επισκόπηση αυτού του συνόλου δεδομένων του Lynn έβγαλε το συμπέρασμα ότι ο τρόπος που αυτά συλλέχθηκαν ήταν πλήρως ελαττωματικός (Sear, R. (2022, May 17). ‘National IQ’ datasets do not provide accurate, unbiased or comparable measures of cognitive ability worldwide. https://doi.org/10.31234/osf.io/26vfb). Αποκαλύφθηκε ότι ο Lynn υπολόγισε τους μέσους όρους των δεικτών νοημοσύνης από δεδομένα που παρότι ήταν δημοσιευμένα, αφορούσαν σε μελέτες που περιλάμβαναν δείγματα εντελώς ακατάλληλα για τον υπολογισμό μέσων όρων που θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν ολόκληρες χώρες. Για παράδειγμα, το σύνολο δεδομένων του Lynn για την Ερυθραία υπολογίστηκε από καθόλα έγκυρες μελέτες, οι οποίες όμως αφορούσαν εξ ολοκλήρου σε παιδιά που ζούσαν σε ορφανοτροφεία. Επίσης, ο εθνικός δείκτης νοημοσύνης της Αγκόλας υπολογίστηκε από δεδομένα μόλις 19 ατόμων!
Ακόμα όμως και αν δε ληφθούν υπόψη αυτά τα τερατώδη μεθοδολογικά ατοπήματα, το ζήτημα της έλλειψης αξιοπιστίας προέρχεται και από μία πιο βασική διαπίστωση. Ακόμα και αν το σύνολο των δεδομένων ήταν αντιπροσωπευτικό, από στατιστικής άποψης, δεν θα μπορούσαν να βγουν συμπεράσματα για το πόσο ευφυείς είναι οι πολίτες της Αγκόλας ή της Ερυθραίας, σε σχέση με εκείνους των ΗΠΑ ή της Ολλανδίας. Και αυτό, γιατί αποτελεί κοινό τόπο ότι το περιεχόμενο και η ίδια η διατύπωση των ερωτήσεων που απαρτίζουν όλα τα υπάρχοντα τεστ νοημοσύνης είναι σχεδιασμένα για ανθρώπους που έχουν μεγαλώσει στο πολιτισμικό περιβάλλον των χωρών το πιο εύπορου βορειοδυτικού τεταρτοσφαιρίου. Συνεπώς, θέτουν σε μειονεκτική θέση άτομα που έχουν βιώσει, για παράδειγμα, ελάχιστη ή καθόλου επίσημη εκπαίδευση ή άτομα που δεν έχουν πρόσβαση στις τεχνολογικές εφαρμογές που έχει, π.χ. ο μέσος Βρετανός ή Γάλλος.
Κατά την Rebecca Sear (https://blogs.lse.ac.uk/impactofsocialsciences/2023/11/24/the-persistence-of-eugenics-in-mainstream-journals-highlights-major-gaps-in-research-integrity/) δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο πρωταρχικός στόχος αυτού του συνόλου δεδομένων είναι η προώθηση της ιδεολογίας της φυλετικής ιεραρχίας. Πριν αφήσουμε τον αναγνώστη να προβληματιστεί, θα θέλαμε να αναφέρουμε ότι ο ίδιος ο Richard Lynn αυτοπροσδιοριζόταν, εκτός από ψυχολόγος, ως θεματοφύλακας του «επιστημονικού ρατσισμού» (scientific racism).
