Αυτή τη χρονιά βιώσαμε ένα από τα δυσκολότερα καλοκαίρια των τελευταίων δεκαετιών. Οι πυρκαγιές που ξέσπασαν άφησαν πίσω τους ανυπολόγιστη καταστροφή. Πριν από μερικές μέρες, τα στοιχεία του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών ανέφεραν ότι με 52% λιγότερες δασικές πυρκαγιές σημειώθηκε 195% αύξηση των καμένων εκτάσεων. Η ανακοίνωση αυτή προκάλεσε αντιδράσεις με χαρακτηριστικότερη τις δηλώσεις του αναπληρωτή υπουργού Εσωτερικών Στέλιου Πέτσα, ο οποίος αμφισβήτησε τα στοιχεία του Αστεροσκοπείου. Χαρακτηριστικά, δήλωσε: «Ξέρετε τι βλέπω; Και δεν το βλέπω τώρα, το βλέπω από την εποχή που είχαμε χιονοπτώσεις και πλημμυρικά φαινόμενα, βλέπω μια πολιτικοποίηση του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών που δεν μου αρέσει καθόλου». Συνέχισε λέγοντας: «Όχι, δεν λέω ότι κάνει αντιπολίτευση. Λέω για πολιτικοποίηση. Δεν είναι η πρώτη φορά και το καταγράφω σαν παρατήρηση, δεν κάνω κριτική. Ότι έχει πολιτικοποιηθεί ο ρόλος του».
Το Εθνικό Αστεροσκοπείο έδωσε μια σαφή απάντηση. Παραθέτω την αρχή και το τέλος της ανακοίνωσης. «Το Εθνικό Αστεροσκοπείο ως εθνικός ερευνητικός φορέας προφανώς δεν πολιτικοποιεί αλλά αντίθετα στηρίζει διαχρονικά την πολιτεία και την κοινωνία με την παραγωγή νέας επιστημονικής γνώσης επιστημονικών δεδομένων καινοτόμων εργαλείων. […] Η μοναδική πολιτική που μας αφορά ως φορέα είναι η πολιτική της έρευνας για την οποία έχουμε θεσμικά την υποχρέωση να συνεισφέρουμε με τις απόψεις μας μέσω θεσμοθετημένων διαύλων».
Με αυτό το τεύχος, εγκαινιάζουμε την όγδοη χρονιά του Πρίσματος. Ως περιοδικό επιστήμης και τεχνολογίας, έχουμε μια βασική αρχή. Να εξετάζουμε κριτικά τους όρους συγκρότησης των επιστημών και της τεχνολογίας αλλά και της δημόσιας εικόνας τους. Με αυτόν τον τρόπο, συγκροτούμε κι εμείς μια συγκεκριμένη δημόσια εικόνα για τις επιστήμες και την τεχνολογία. Και αυτή η πράξη θεωρούμε ότι είναι μια βαθιά πολιτική πράξη. Τούτων δοθέντων, θα επιχειρήσω να παραμείνω συνεπής σε αυτή τη γραμμή και να εξετάσω τόσο τη δήλωση του Στέλιου Πέτσα όσο και του Αστεροσκοπείου με μια κριτική διάθεση.
Αρχικά, είναι σαφές από τις δηλώσεις του κ. Πέτσα ότι η πολιτικοποίηση ενός θεσμού έχει αρνητικό πρόσημο. Δεν αφήνει κανένα περιθώριο παρερμηνείας. Θεωρεί, μάλιστα, ότι η πολιτικοποίηση αποτελεί επαρκή λόγο για να αμφισβητήσει τα επιστημονικά στοιχεία. Ως απάντηση σε αυτή την «παρατήρηση», το Αστεροσκοπείο αρνείται πως έχει τον ρόλο ενός θεσμού που πολιτικοποιεί και σημειώνει ότι η μοναδική πολιτική που έχουν είναι εκείνη της έρευνας. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι σε αυτή την αντιπαράθεση τα δύο μέρη έχουν ακριβώς την ίδια άποψη για την επιστήμη. Και οι δύο πλευρές θεωρούν ότι η πολιτικοποίηση συνιστά μια αρνητική πρακτική για την επιστήμη. Η μόνη διαφορά είναι ότι ο κ. Πέτσας την αποδίδει στο Αστεροσκοπείο και το Αστεροσκοπείο την αρνείται.
Δεν θα παραθέσουμε βιβλιογραφία από την ιστορία της επιστήμης, την κοινωνιολογία της επιστήμης ή τις σπουδές επιστήμης και τεχνολογίας για να πούμε ότι η ίδια η διαδικασία παραγωγής γνώσης και η θεσμική της συγκρότηση αποτελούν βαθιά πολιτικές πράξεις. Ο επιστημονικός λόγος παράγει πολιτική και παράγεται από αυτή. Η αρχική ανακοίνωση του Αστεροσκοπείου αποτελεί μια σαφή πολιτική πράξη. Παραθέτει στοιχεία που πιστοποιούν μια συγκεκριμένη πραγματικότητα, η οποία μας αφορά όλες και όλους. Το γεγονός ότι έχουμε λιγότερες πυρκαγιές και αύξηση καμένων εκτάσεων αφορά την πολιτεία άμεσα. Υπό αυτή την έννοια, η ανακοίνωση του Αστεροσκοπείου συμβάλλει στη συζήτηση για το τι θα πρέπει να αλλάξει στο μέλλον ώστε να έχουμε μια καλύτερη πολιτεία.
Ο αναπληρωτής υπουργός αρνείται στην επιστήμη έναν ρόλο που ούτως ή άλλως έχει. Η «παρατήρησή» του βασίζεται, ενδεχομένως, στην εσφαλμένη αντίληψη ότι ο πολιτικός λόγος είναι και απαραίτητα κομματικός. Αν το θεωρεί, θα πρέπει να βρει πιο πειστικά επιχειρήματα από τα επιστημονικά στοιχεία του Αστεροσκοπείου. Ο σεχταρισμός αποτελεί μια εντελώς διαφορετική συνθήκη από την πολιτικοποίηση της επιστήμης. Αν ο κ. Πέτσας είχε αποδείξεις ή έστω ενδείξεις για το πρώτο, θα έπρεπε να έχει γίνει πιο συγκεκριμένος.
Αντίστοιχα, οι επιστήμονες θα έπρεπε να αναγνωρίζουν ότι το στερεοτυπικό αφήγημα της πολιτικά αποστειρωμένης επιστήμης, πέρα από εσφαλμένο, δημιουργεί μια προβληματική δημόσια εικόνα των επιστημών. Συχνά ακούμε στη δημόσια σφαίρα ότι η επιστήμη είναι ουδέτερη, χωρίς ηθικό και πολιτικό πρόσημο. Αυτή η τεχνοκρατική εικόνα για τις επιστήμες δημιουργεί τη στρεβλή εντύπωση ότι οι επιστήμες είναι ανεξάρτητες από τις ανθρώπινες υποθέσεις. Επίσης, παρουσιάζει τους επιστήμονες ως την ελίτ εκείνη που έχει την προνομιακή θέαση στην αλήθεια, επειδή δεν ασχολείται με τις πολιτικές υποθέσεις. Αυτή η αποστασιοποίηση, ωστόσο, δεν ενδυναμώνει τον διάλογο εντός της κοινωνίας και αρκετές φορές παράγει εντελώς αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που θα επιθυμούσε. Δεν είναι τυχαίο ότι στην εποχή του πιο τεχνοεπιστημονικού πολιτισμού που έχει υπάρξει ποτέ κυκλοφορούν τόσες θεωρίες συνωμοσίας. Επίσης, το σχήμα της πολιτικής ουδετερότητας καταρρέει από τη στιγμή που η επιστήμη λαμβάνει χρηματοδότηση από την πολιτεία προκειμένου να παράγει νέα γνώση. Πρόκειται για την απόλυτη πολιτική πράξη και η άρνησή της ως τέτοιας είναι ικανή να δημιουργήσει αφηγήματα του ύφους «οι επιστήμονες χρηματίζονται και κάνουν ότι τους πουν οι πολιτικοί». Όπως πρόσφατα διαπιστώσαμε, αυτά τα αφηγήματα ήταν κυρίαρχα κατά την περίοδο της πανδημίας.
Να αναδείξουμε και ένα άλλο σημείο. Το αφήγημα της ουδέτερης επιστήμης είναι εξαιρετικά αντιφατικό, καθώς προκρίνει τον επιστημονικό λόγο ως τον καλύτερο δυνατό για την αντιμετώπιση καθημερινών προβλημάτων, αλλά απαιτεί από εκείνον να μην έχει πολιτικό πρόσημο. Αν δεν θεραπεύουμε, όμως, τις επιστήμες για να κάνουμε τις κοινωνίες μας καλύτερες, τότε γιατί τις επινοήσαμε; Γιατί να παράγουμε νέα γνώση, αν αυτή δεν συμβάλλει στην πολιτική συμμετοχή, ενδυνάμωση και αλλαγή; Ο άνθρωπος ως πολιτικό ον αγκυρώνει τη γνώση, οριακά αναπόφευκτα, στα πολιτικά πράγματα. Και αυτό, πέρα από πολιτική, είναι και ηθική υποχρέωση. Το προβληματικό δόγμα «no politica», που το ακούμε συχνά στον αθλητισμό, απλώς συσκοτίζει το ηθικό και πολιτικό χρέος των ανθρώπων που παράγουν νέα γνώση. Το ερώτημα τελικά είναι: Τι είδους ήθος παράγει ο αδιαμφισβήτητος πολιτικός επικαθορισμός της γνώσης; Προφανώς η απάντηση αλλάζει ανάλογα με την εποχή αλλά το ερώτημα παραμένει. Και στις διαφορετικές απαντήσεις μπορούμε να βρούμε τη σχέση ηθικής, πολιτικής και επιστήμης. Ας παραδεχτούμε, επομένως, ότι η παραγωγή γνώσης είναι πολιτική πράξη. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά.
Δημήτρης Πετάκος
