Που είχαμε μείνει; Είχαμε διακόψει απότομα στο σημείο στο οποίο ο Χέρμαν Μέλβιλ ξεκινούσε να μας αφηγείται όσα είδε στα Μαγεμένα Νησιά. Και η αλήθεια είναι πως ο Μέλβιλ έβλεπε από μια αρκετά διαφορετική οπτική γωνία από εκείνη του Δαρβίνου.
Ο Μέλβιλ έφτασε στα Γκαλάπαγκος ως ένας διωγμένος που δεν μπορεί κι αυτός με τη σειρά του παρά να καταδιώκει, ως θηρευτής ενός πολύτιμου πλάσματος που οι φήμες το ήθελαν να κρύβεται για να γεννήσει κοντά στα μαγεμένα νησιά. Και τι συνάντησε; Γράφει: «Όμως η ιδιαίτερη κατάρα των Ενκαντάδας, όπως θα μπορούσε να την πει κανείς, εκείνο που τα εξυψώνει στην ερημιά τους πάνω ακόμα και από την Ιδουμαία ή τον Πόλο, είναι ότι εκεί δεν υπάρχει ποτέ αλλαγή – ούτε η αλλαγή των εποχών, ούτε των δεινών. [...] Σαν σκισμένες κολοκύθες που έχουν αφεθεί να μαραίνονται στον ήλιο είναι ραγισμένα από την αιώνια ξηρασία κάτω από έναν καυτό ουρανό.» (2016, 14). Και ως εδώ φαίνεται να συμφωνεί με τον Δαρβίνο που κι αυτός λίγα χρόνια πριν είχε τρομάξει αντικρίζοντας τα κατάμαυρα νησιά που οι άνθρωποι αρνούνταν να πλησιάσουν.
Ο Μέλβιλ όμως συνεχίζει. Γι’ αυτόν όσα βλέπει εκεί δεν μπορούν να θεωρηθούν ακριβώς ζωή, δεν είναι ούτε παρόν, ούτε παρελθόν, ούτε μέλλον. Θυμίζουν λέει τα Μήλα των Σοδόμων, τον μυθικό καρπό που μόλις τον αγγίζει ο άνθρωπος αυτός αποσυντίθεται, γίνεται στάχτη. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που οι μύθοι των ναυτικών, των συντρόφων του Μέλβιλ, λένε πως οι παράξενοι έρποντες κάτοικοι των νησιών είναι οι μετενσαρκώσεις των χειρότερων, των πιο σκληρών καπετάνιων και ναυάρχων που έχουν περάσει από τις θάλασσες, οι οποίοι γίνονται χελώνες αμέσως μετά τον θάνατό τους. Δεν υπάρχει κανένα τεκμήριο για τη ζωή στα μαγεμένα νησιά, υπάρχει μονάχα το αντίθετό της, αυτό που φεύγει από τη ζωή και γι’ αυτό δεν μπορεί να υποταχτεί σε καμία από τις κατηγορίες της: αντιστέκεται στην αλλαγή, στον χώρο και τον χρόνο.
Καθόλου τυχαία, με μια πρώτη περιήγηση στα Γκαλάπαγκος το μάτι του Μέλβιλ πέφτει εκεί ακριβώς που έπεσε και το μάτι του Δαρβίνου: στις χελώνες. Γράφει ο Μέλβιλ: «Πέρα από τα καθαρά σωματικά χαρακτηριστικά τους, υπάρχει κάτι το παράξενο αυτοκαταδικαστικό στην εμφάνιση αυτών των πλασμάτων. Καμία άλλη μορφή ζώου δεν εκφράζει τόσο ικετευτικά την αιώνια θλίψη και την καταναγκαστική απόγνωση, ενώ η σκέψη της εξαιρετικής μακροβιότητάς τους ενισχύει την εντύπωση» (2016, 20). Οι χελώνες δεν είναι όμως απλά αυτό το θλιβερό τεκμήριο ύπαρξης έξω από τον χρόνο, τη θνητότητα και τη φθορά.
Μια μέρα που ο Μέλβιλ ήρθε αντιμέτωπος με τρεις μεγάλες χελώνες που βρέθηκαν σκαρφαλωμένες στο κατάστρωμα του πλοίου, εκείνες του επέτρεψαν να μάθει πολλά περισσότερα: «Επιπλέον, όλοι ξέρουν ότι τόσο οι χερσαίες όσο και οι θαλάσσιες χελώνες είναι έτσι φτιαγμένες ώστε αν τις γυρίσεις ανάσκελα, αποκαλύπτεις τη φωτεινή πλευρά τους και δεν μπορούν να επανέλθουν στην κανονική τους θέση ανακαλύπτοντας την πλάτη τους. Αφού όμως το κάνεις αυτό, και επειδή το έκανες, δεν θα πρέπει να ορκίζεσαι ότι η χελώνα δεν έχει σκοτεινή πλευρά. Απόλαυσε την ανοιχτόχρωμη, κράτα τη χελώνα αναποδογυρισμένη μόνιμα αν μπορείς αλλά να είσαι ειλικρινής και να μην αρνείσαι το μαύρο χρώμα. Ούτε θα πρέπει όποιος δεν μπορεί να γυρίσει τη χελώνα ανάποδα, ώστε να κρύβει τη σκοτεινή και να δείχνει την πιο ανοιχτόχρωμη πλευρά της, σαν μια μεγάλη οκτωβριανή κολοκύθα στον ήλιο, να δηλώνει γι’ αυτόν τον λόγο ότι η χελώνα δεν είναι παρά μια μαύρη μελανιά. Η χελώνα είναι και μαύρη και ανοιχτόχρωμη μαζί» (2016, 26).
Αντιγράφω αυτό το εκτενές απόσπασμα και σταματάω. Γιατί ίσως εδώ να έχουμε το πιο εντυπωσιακό από τα συμπεράσματα που έβγαλε ο Μέλβιλ στα Γκαλάπαγκος. Ένα πλάσμα που βαδίζει αργά, κατάμαυρο, αν το βγάλεις από την αργή πορεία του θα σου αποκαλύψει τη φωτεινή πλευρά του· αν θέλεις, όμως, αυτό να συνεχίσει να διαγράφει τις αργόσυρτες τροχιές του πρέπει να το επαναφέρεις στη μαύρη του όψη. Ο Μέλβιλ ίσως να μην κατάλαβε πολλά για τη φύση της φύσης στα Γκαλάπαγκος, αλλά επιχείρησε να μελετήσει τη δική του ύπαρξη και των εκατοντάδων συντρόφων του που η μοίρα τούς ξέβρασε σε σκοτεινές ακτές.
Ο Μέλβιλ συνειδητοποίησε πως ο κόσμος της φυσικής επιλογής και του διαρκούς αγώνα για προσαρμογή στις εξωτερικές συνθήκες που σχεδίασε ο Δαρβίνος είναι ένας κόσμος που βαδίζει έχοντας μπροστά του τη σκοτεινή του πλευρά και πως θέλει μεγάλο κόπο και προσοχή για να εντοπίσει κανείς το φως που βρίσκεται κρυμμένο στα σπλάχνα του.
Φυσικά υπάρχει και ένας άλλος τρόπος, ο τρόπος που τελικά σπρωγμένος από την ανάγκη ακολουθεί ο Μέλβιλ: οι χελώνες μπορούν να αποτελέσουν ένα υπέροχο γεύμα. Για τον Μέλβιλ –όχι όμως και για τον Δαρβίνο– το αντικείμενο του στοχασμού του έγινε τελικά ένα δείπνο για εκείνον και τους συντρόφους του. Ο τρόμος, ο σκοτεινός εφιάλτης υποχώρησε και διυλίστηκε από την ανάγκη, έγινε τροφή για τη συνέχεια του ταξιδιού.
Το αποικιοκρατικό ταξίδι του Κάρολου Δαρβίνου, πρέπει και μπορεί να εξιστορείται μαζί με την περιπέτεια του Χέρμαν Μέλβιλ. Γιατί εκεί που ο ένας εντόπισε τα θεμέλια του φυσικής φιλοσοφίας και του ανθρώπινου πολιτισμού, ο άλλος επινόησε την περιπέτεια της ύπαρξης. Εκεί που ο πρώτος είδε το λευκό της αλήθειας, ο δεύτερος είδε την αλληλοδιαπλοκή του σκότους με κάποια ψήγματα φωτός σε μια περιπέτεια που έπρεπε, πάση θυσία, να συνεχιστεί.
Χρήστος Κρυστάλλης υποψήφιος διδάκτορας τμήματος Κοινωνιολογίας ΕΚΠΑ
Αναφορές
Charles Darwin (2008). The voyage of Beagle (1839). Λονδίνο: Wordsworth Classic of Literature
Χέρμαν Μέλβιλ (2016). Τα μαγεμένα νησιά. Αθήνα: Ποικίλη Στοά.
